Fighting for the Evangelical Lutheran Cemetery of the Augsburg Confession

The Evangelical Lutheran Cemetery of the Augsburg Confession on Młynarska in Warsaw was opened on 2 May, 1792. Its main architect was Szymon Bogumił Zug. His project envisaged dividing the square plot into sections separated by allies. Each section was numbered along with the allies and single graves.
For years this necropolis was located on the outskirts of Warsaw. Different battles took place there, the traces of which can still be found. For the first time the Evangelical Cemetery suffered damage during the November uprising of 1831, next during the September Campaign and then during the Warsaw uprising. During the second world war the graves and walls were destroyed in 60%.
During the Warsaw uprising fighting within the cemeteries in Wola had started already on 1 August, 1944 around 4 pm. The Evangelical necropolis was captured by soldiers from “Pięść” battalion of “Radosław” group. The other two religious cemeteries – Jewish and Calvinistic – as well as the closest vicinity of Okopowa Street were manned by the rest of “Radosław” group. In the beginning the Evangelical Cemetery was not attacked by strong enemy forces. Instead the Germans attacked the region defended by III Area Wola of Warsaw District of the Hole Army in an attempt to open an arterial route through the city.
The situation changed on 5 August when the Germans directly attacked the positions of “Radosław” group. For the next few days the insurgents had to defend against ever stronger attacks. The cemeteries were seized in turns by the Germans and the insurgents. The day of 8 August was especially tough. The Germans attacked from the direction of Obozowa Street and penetrated into the Evangelical Cemetery. To reinforce insurgent defence, “Alek” platoon from “Rudy” company of “Zośka” battalion was sent there. Insurgents carried out a counterattack but in the end they had to retreat.

Cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej w Warszawie powstał 2 maja 1792 roku Pierwotnie miał on powierzchnię ok. 45 tys. m2. Obecnie zaś ma 60 tys. m2. Jego głównym architektem został, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzmu, Szymon Bogumił Zug. Opracowany przez niego projekt zakładał podzielenie kwadratowej działki na kwatery oddzielone od siebie alejkami. Każda z kwater otrzymała swój numer, podobnie zresztą jak alejki i pojedyncze nagrobki.
Na cmentarzu pochowano wielu wyznawców luteranizmu. Na nagrobkach widnieją nazwiska wybitnych przedstawicieli sztuki. Przede wszystkim trzeba tu wspomnieć o Szymonie Bogumile Zugu. Swój nagrobek ma także Stanisław Lorentz, który był jednym z najbardziej zasłużonych polskich muzealników. Są także groby przemysłowców jak Emila Wedla, czy rodziny Pfeifferów. Można także przejść wśród grobów polityków, duchownych, nauczycieli, żołnierzy oraz przedstawicieli wolnych zawodów Oprócz tego na cmentarzu pochowano m.in. dyplomatów (Iwana Iwanowicza Petrowa). Dwie kwatery poświęcono dla osób wyznania prawosławnego.
Przez lata nekropolia była położona na peryferiach Warszawy. Często więc toczyły się na jej terenie walki, których ślady można znaleźć do dziś. Po raz pierwszy cmentarz ewangelicki ucierpiał podczas powstania listopadowego (1831). Kolejne zniszczenia przyszły w czasie kampanii wrześniowej i Powstania Warszawskiego.
Zniszczenia nagrobków i ogrodzenia podczas II wojny światowej wyniosły około 60%, a część dalszych została zniszczona przez hieny cmentarne, które tuż po wojnie przekopywały „poniemieckie” groby w poszukiwaniu kosztowności, w tym złotych zębów.
Na cmentarzu pochowany jest m.in. por. Witol Karol Daab, dowódca II Zgrupowania Rejonu I (Ochota,Szczęśliwice) Obwodu IV Ochota AK (późniejszy Batalion Odwet). Na płycie nagrobnej umieszczona jest tabliczka z kodem QR udostępniająca biogram por. Daaba.

Walki w rejonie cmentarzy wolskich zaczęły się już 1 sierpnia 1944 roku ok. godziny 1600 (a więc na godzinę przed planowanym początkiem Powstania). Nekropolia ewangelicka została opanowana przez żołnierzy z batalionu „Pięść” ze Zgrupowania „Radosław”. Pozostałe dwa cmentarze wyznaniowe, czyli żydowski i kalwiński, a także najbliższa okolica ul. Okopowej zostały obsadzone przez resztę Zgrupowania „Radosław”.
Przez pierwsze dni Powstania Warszawskiego cmentarz ewangelicki nie był atakowany większymi siłami. Niemcy atakowali rejon Woli III Obwód Wola Okręgu Warszawa AK, dążąc do jak najszybszego przebicia biegnącej tamtędy przelotowej przez miasto.
Sytuacja zmieniła się 5 sierpnia 1944 roku, kiedy Niemcy przeprowadzili pierwszy poważniejszy atak na pozycje Zgrupowania „Radosław”. Przez kilka następnych dni powstańcy na cmentarzach musieli odpierać coraz silniejsze ataki. Cmentarze niejednokrotnie przechodziły z rąk do rąk. Szczególnie ciezkim dniem był 8 sierpnia. Niemcy wyprowadzili bardzo silny atak i od strony ul. Obozowej wdarli się na cmentarz ewangelicki. Żeby wzmocnić obronę, wysłano tam pluton „Alek” z kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Powstańcy przeprowadzili kontratak. Właśnie wtedy poległ por. phm. Eugeniusz Koecher „Kołczan”, sierż. pchor. Henryk Petryka „Karol”, ppor. phm. Tadeusz Wuttke „Tadzio”, ppor. phm. Tadeusz Maślonkowski „Sosna”, sierż. Tadeusz Kurkowski „Szary”, plut. Antoni Tropaczyński „Antek”, sierż. Wojciech Omyła „Wojtek”. Ich bohaterską śmierć upamiętnia tablica.
Następnego dnia Niemcy ponowili atak. Cmentarz ewangelicki został bezpowrotnie stracony. Kolejne dwa dni powstańcy ze Zgrupowania ppłk „Radosława” spędzili na odpieraniu coraz silniejszych ataków nieprzyjaciela. Ostatecznie 11 sierpnia 1944 roku żołnierze Zgrupowania „Radosław” przebili się na Stare Miasto. To był koniec Powstania Warszawskiego na Woli.

Spoglądam do przodu. O kilka metrów przede mną leży „Karol” [sierż. pchor. Henryk Petryka], „Szary” [sierż. Tadeusz Kurkowski], „Sosna” [ppor. phm. Tadeusz Maślonkowski], dalej – „Mały Jaś” [ppor. Jan Lenart].
Na bezpośrednie przedpole, o jakieś dziesięć metrów od nas, wysuwa się „Madejski” [sierż. Stanisław Deczkowski]. Czołga się. Nie przestając strzelać spoglądamy wszyscy z podziwem. Jest tylko o parę metrów od nacierających zza pomników szkopów. Podczołgał się do zabitego szkopa i zręczny ruchem odpina mu pistolet. Uśmiecha się i wraca z powrotem do nas.
- Pojedynczo, skokami naprzód – pada rozkaz
Chłopcy odrywają się od ziemi. Nagle pada Tadzio „Szary”, chwytając się za brzuch. Podbiega „Kołczan” [por. phm. Eugeniusz Koecher]. Pomaga mu wstać i prowadzi do punktu. „Szary”, trzymając się za brzuch, cicho jęczy:
- Boli! Boli...
„Kołczan” wraca do nas. Rozlega się czyjś rozpaczliwy krzyk, wwiercający się w uszy poprzez jazgot karabinów maszynowych i huk granatów. Oglądam się i widzę „Wiktora” trzymającego się za prawą rękę. Prowadzi go „Sosna”, uspokajając:
– Cicho, cicho...
Kołczan zrywa się i próbuje posunąć się do przodu. Zaledwie jeden krok i... wali się bezwładnie na ziemię. Podbiegają do niego. Madejski lekko ranny po swojej wyprawie po pistolet, podtrzymuje jego ciało. To już koniec. Jest w agonii. Kula przebiła mu mózg. Niemcy posuwają się wolno, ale miarowo, krok za krokiem, wykorzystując nawałę ognia swej broni maszynowej. Sosna daje rozkaz, żeby się kolejno wycofywać. Pierwszy Joe [plut. pchor. Janusz Łyszkowski] Próbuje się wycofać „Karol” – wstaje i pada. Dostał w serce! Podbiega do niego „Sosna”, nachyla się i... obsuwa na ziemię. „Mały Jaś” krzyczy i podsuwa się do nich. Obaj nie żyją. Zabiera im broń i wycofuje się do tyłu.
[...]
Kołczana już nie ma. Odszedł jak wielu innych. Nie ma już „Karola”. Co będzie z jego żoną i dzieckiem?... Zginął „Mały Tadzio” [ppor. phm. Tadeusz Wuttke], „Sosna”, „Wojtek” [sierż. Wojciech Omyła], „Krzysztof” [sierż. pchor. Krzysztof Zborowski] , „Jastrząb” [sierż. Tadeusz Igielski]...
Źródło: Pamiętniki żołnierzy batalionu „Zośka”, red. T. Sumiński, Warszawa 1997, ss. 138-140

• por. phm. Eugeniusz Kecher [właśc. Koecher] „Kołczan” (10 listopada 1920 – 8 sierpnia 1944) był synem Jerzego i Anny.
  
  Do wybuchu wojny ukończył kurs szybowcowy. Był też harcerzem 42 Warszawskiej Lotniczej Drużyny harcerzy im. Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury. W okresie okupacji działał w Szarych Szeregach. Na początku brał udział w akcjach Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”, ale później przeszedł do Grup Szturmowych. Brał udział w akcjach „Wieniec II”, „Bracka”, „Arsenał”, „Schultz”, „Celestynów”, „Taśma”, „Wilanów”, „T-U”. W 1943 roku ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Agricola, a w czerwcu 1944 został przeszedł szkolenie w „Bazie Leśnej” pod Wyszkowem. W okresie Powstania Warszawskiego dowodził plutonem „Alek” w kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Poległ 8 sierpnia 1944 roku na cmentarzu ewangelickim prowadząc swój pluton do kontrnatarcia. Był odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari oraz dwukrotnie Krzyżem Walecznych.
• ppor. phm. Tadeusz Maślonkowski „Sosna” (10 grudnia 1921 – 8 sierpnia 1944).
  
  Do chwili wybuchu wojny był uczniem Gimnazjum Humanistycznego im. Sobieskiego w Grudziądzu. Tam też należał do 8. Pomorskiej Drużyny Harcerskiej im. Zawiszy Czarnego (tzw. „Błękitna Ósemka"). Okres okupacji spędził w Warszawie, gdzie był członkiem Szarych Szeregów. Podczas Powstania Warszawskiego walczył dowódca drużyny w plutonie „Alek” w kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Poległ 8 sierpnia 1944 roku na cmentarzu luterańskim, usiłując wydostać spod ognia rannego przyjaciela, sierż. pchor. Henryka Petrykę „Karola”. Był odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari oraz Krzyżem Walecznych.
• sierż. pchor. Henryk Petryka „Karol” (2 lutego 1921 – 8 sierpnia 1944) był synem Michała i Ewy.
  
  Podczas okupacji był studentem wydziału mechanicznego Szkoły Wawelberga i Rotwanda. Równocześnie należał do Szarych Szeregów (brał udział m.in. w akcji „Taśma”). Ukończył też Szkołę Podchorążych Rezerwy Agricola. Podczas Powstania Warszawskiego walczył w szeregach plutonu „Alek” w kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Poległ 8 sierpnia 1944 roku na cmentarzu luterańskim. Był odznaczony Krzyżem Walecznych.
• ppor. phm. Tadeusz Wuttke „Tadzio”, „Mały Tadzio”(23 marca 1923 – 8 sierpnia 1944) był synem Gustawa i Janiny z domu Cukerwar.
  
  Przed wojną rozpoczął naukę w Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego. Maturę zdał w 1941 roku na tzw. tajnych kompletach. W początkowym okresie konspiracji działał w organizacji „Płomienie”, po czym wraz z nią przeszedł do Grup Szturmowych Szarych Szeregów. W 1944 roku ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Agricola, a następnie przeszedł szkolenie w „Bazie Leśnej” pod Wyszkowem. Podczas Powstania Warszawskiego walczył w szeregach plutonu „Alek” w kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Poległ 8 sierpnia 1944 roku na cmentarzu luterańskim. Był odznaczony Krzyżem Walecznych. Jego brat, Jan (ppor. hm. „Czarny Jaś”) również był żołnierzem batalionu „Zośka” i poległ 19 września 1944 roku na ul. Wilanowskiej 18.
• sierż. Tadeusz Kurkowski „Szary” (7 stycznia 1926 – 8 sierpnia 1944).
  
  W chwili rozpoczęcia Powstania Warszawskiego był uczniem VI Państwowego Liceum i Gimnazjum im. Tadeusza Reytana w Warszawie. Brał tez udział w akcjach Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Uczestniczył m.in. w kacji wykolejenia niemieckiego pociągu na trasie Tłuszcz – Urle (członek I grupy atakującej). Podczas Powstania Warszawskiego walczył w szeregach plutonu „Alek” w kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Poległ 8 sierpnia 1944 roku na cmentarzu ewangelickim.
• plut. Antoni Tropaczyński „Antek” (13 czerwca 1917 – 8 sierpnia 1944). Podczas Powstania Warszawskiego walczył w szeregach plutonu „Alek” w kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Poległ 8 sierpnia 1944 roku na cmentarzu ewangelickim.
• sierż. Wojciech Omyła „Wojtek” (6 stycznia 1924 – 8 sierpnia 1944) był synem Antoniego i Zofii.
  Przed wojną mieszkał w Modlinie, gdzie jego ojciec służył w Centrum Wyszkolenia Saperów. Do chwili wybuchu wojny Wojciech Omyła ukończył dwie klasy Gimnazjum Koła Rodziny Wojskowej w Modlinie. Był też, od 1934 roku, harcerzem w 68 Męskiej Drużyny Harcerzy im. Tadeusza Kościuszki. Pierwszy okres okupacji spędził w Częstochowie, gdzie pracował jako rozładowywacz wagonów. Potem zaś pracował jako robotnik w fabryce. Po śmierci ojca w 1943 roku utrzymywał matkę i brata. Zaangażował się także w działalność konspiracyjną, biorąc udział w konspiracyjnych próbach materiałów wykorzystywanych do produkcji amunicji. Za pomocą Tadeusza i Kazimierza Milewskich (których znał jeszcze z 1939 roku) nawiązał kontakt z Chorągwią Warszawską Szarych Szeregów. 29 lipca 1944 roku wyjechał do Warszawy. Podczas Powstania Warszawskiego walczył w szeregach plutonu „Alek” w kompanii „Rudy” batalionu „Zośka”. Poległ 8 sierpnia 1944 roku na cmentarzu ewangelickim. Był odznaczony Krzyżem Walecznych.

1. Bartelski L., Walki powstańcze na Woli (1-5 VIII 1944 r.) [w:] Dzieje Woli, red. Józef Kazimierski et al., Warszawa 1974.
2. Borkiewicz A., Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej. Warszawa 1969.
3. Borkiewicz-Celińska A., Batalion „Zośka” . Warszawa 1990.
4. Cmentarz ewangelicko-augsburski w Warszawie [@] http://sowa.website.pl/cmentarium/Cmentarze/CmWPrz_3.html [dostęp: 7.6.16]
5. Majewski S., Urzykowski T., Cmentarze ewangelickie, Warszawa 2007
6. Mórawski K., Oktabiński K., Świerczek L., Wola. Warszawskie Termopile 1944, Warszawa 2000.
7. Nowożycki B., „Zgrupowanie AK „Radosław” . Warszawa 2014.
8. Pamiętniki żołnierzy batalionu „Zośka” , red. T. Sumiński, Warszawa 1997
9. Stachiewicz P., „Parasol”. Dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej. Warszawa 1984
10. Trojan W., Kwatera Batalionu „Zośka” Armii Krajowej Cmentarz Wojskowy na Powązkach Przewodnik – Informator z planem, Warszawa 2011
11. Utracka K., Powstańcze miejsca pamięci. Wola 1944. Warszawa 2009.

Zbiórka żołnierzy bat. "Pięść" ze zgrup. "Radosław" przy cmentarzu ewngelickim
http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/powstanie/wola_powstanie.html


Żołnierze bat. "Pięść" ze zgrup. "Radosław" na cmentarzu ewngelickim
http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/powstanie/wola_powstanie.html


10 Dwaj nierozpoznani powstańcy z plutonu "Agaton" batalionu "Pięść" palący papierosy przy jednym z grobów na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim.
(Fotografia ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego)
http://batalionparasol.pl/cmentarz-ewangelicki/


Pchor. Andrzej Martens "Andrzej" (z przodu) i szer. Leon Putowski "Pakulski" z plutonu "Agaton" Batalionu Pięść w rejonie Cmentarza Ewangelicko - Augsburskiego.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Obrona_cmentarzy_wolskich_%281944%29#/media/File:Warsaw_Uprising_by_Ba%C5%82uk_-_25976.jpg


Posterunek powstańców z plutonu por. Stanisława Jankowskiego "Agatona" z bata-lionu "Pięść" dnia 2 sierpnia 1944 roku na dachu domu Emila Szulca „Tur” z bata-lionu „Kiliński”, intendenta cmentarza Ewangelickiego na Woli.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Obrona_cmentarzy_wolskich_%281944%29#/media/File:Piesc-czujka.jpg


Ślady walk z czasów Powstania Warszawskiego na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim (luterańskim)
https://www.google.pl/search?q=powstanie+warszawskie+walki+o+cmentarz+ewnagelicki&sa=N&biw=1920&bih=1024&tbm=isch&tbo=u&source=univ&ved=0ahUKEwi8y8uBxqfNAhXFKiwKHc4SDYk4ChCwBAgf#imgrc=j7Yj7st-eKweiM%3A