Tablica poświęcona żołnierzom plutonu 1681 organizacji „Orlęta”

Orlęta
Głaz pamięci przed blokiem mieszkalnym przy ulicy Białostockiej 9 u wylotu ulicy Tarchomińskiej. Głaz został umieszczony w miejscu śmierci żołnierzy AK w nieistniejącym już młynie przy ulicy Białostockiej w dniu 6 sierpnia 1944 r. Odsłonięcia pomnika dokonali 10 listopada 2002 r. żołnierze oddziału „Orląt”. Pomnik poświęcił kapelan kombatantów ksiądz biskup Zbigniew Kraszewski. W uroczystości brali udział byli żołnierze z 6-XXVI Obwodu AK Praga oraz żołnierze z Organizacji „Orlęta”, żołnierze WP oraz władze dzielnicy i osiedla.
Źródło 1
Źródło 2
Na głazie umieszczona jest tablica, na której wyryty jest napis: „W tym miejscu 6 sierpnia 1944 r. w powstaniu warszawskim zginęli w walce z Niemcami żołnierze plutonu 1681 6-XXVI obwodu AK Praga wywodzący się z młodzieżowej organizacji Orlęta. Mieczysław Świerdza „Orkan”, Tadeusz Naparty „Adam”, Adam Sowiński „Juno”, Stanisław Tomasik „Tom”, D. Wołowiec „Dyzio”, NN „Kmicic”, NN „Marynarz”. Cześć ich pamięci”.



English version



The Soldiers of 1681st Platoon of the Orlęta Organization


The paramilitary organization Orlęta was created before the outbreak of the war. Using the Riflemen’s Association staff and material, many troops were established in a number of the biggest Polish cities. In Warsaw alone, 18 troops and a training center were created. During the occupation, Orlęta formed 3 platoons in the Praga District: 1680, 1681 and a motorized troop. Before the Uprising, the 1681st Platoon, commanded by Second Lieutenant Jerzy Block (codename Warta) was part of the 1679. Company of the 3rd Battalion of the 5th Region of the IV Area Warsaw of the Home Army. The 5th Region covered Old and Central Praga, Szmulcowizna and Skaryszew.

In this area, insurgents were supposed to capture the east ends of River Vistula bridges, the Wschodni and Wileński train station buildings, the telephone exchange building at Brzeska Street, the Railway Directorate building at Targowa Street and many smaller enemy resistance points. The insurgents managed to take over the Railroad Directorate building, the telephone exchange building, an abattoir and a couple of schools. However, they failed to capture the east end of Poniatowski Bridge. Insurgents attacked a big grain mill at 13/15 Białostocka Street and took it over on 1 August. On 6 August German soldiers suddenly invaded the mill. Three insurgents died on the spot, another 5 were captured and killed at a different location.

Eventually the Warsaw Uprising in Praga was ended. The last fights took place on 8 August. Despite the German patrols and mine fields on the River Vistula riverside, the soldiers of Orlęta managed to make many passages across the river. The first group of 16 insurgents crossed the river on 6 August and fought in Czerniaków and Mokotów as part of the Baszta Regiment and Jeleń Battalion. The next group crossed on 24 August from Praga to Siekierki and Sadyba and joined the 7th Cavalry Regiment Jeleń. Others crossed the river near Jabłonna and joined the Polish troops in Kampinos Forest. Those who stayed in Praga on 14 September aided the soldiers of the Tadeusz Kosciuszko 1st Infantry Division as guides.


Orlęta

"Orlęta" to organizacja paramilitarna, której członkowie szkoleni byli przed wrześniem 1939 "dla obrony zagrożonej Ojczyzny". Organizacja zrzeszała młodzież różnych środowisk i warstw społecznych, działając w miastach i miasteczkach II Rzeczypospolitej. Podtrzymywała tradycje niepodległościowe i demokratyczne, o czym świadczyło ich motto: "Dobro Rzeczypospolitej - najwyższym obowiązkiem Orląt!"
Do 1 września 1939 roku bazą wychowawczą i materialną był Związek Strzelecki wspomagany przez jednostki wojskowe oraz Centralny Instytut Wychowania Fizycznego. "Orlęta" powstawały także na terenie wielu zakładów państwowych. Związek Strzelecki tworzył Hufce "Orląt" we Lwowie, Toruniu, Poznaniu, Lublinie, Bydgoszczy, Krakowie, Warszawie, Łodzi, Kielcach, Grodnie, Wilnie, na Wołyniu i w Prusach Wschodnich (tajne). W Warszawie powstało 18 Hufców "Orląt" oraz ośrodek szkolenia - "Orlęcy Kurs Instruktorski" przy Komendzie Głównej Związku Strzeleckiego.
Dowódcą trzech plutonów „Orląt” na Pradze był ppor. Czesław M. Rotkiewicz W czasie akcji scaleniowej konspiracyjne hufce orlęce z Pragi zostały włączone do Zgrupowania 1679 5. Rejonu VI Obwodu Okręgu Warszawskiego AK, zastępcą dowódcy Zgrupowania został ppor. Rotkiewicz. Plutony złożone z członków konspiracji Orląt oznaczono numeracją: 1680 i 1681. Oprócz nich powstał również oddział motorowy pod dowództwem komendanta Orląt Stanisława Srzednickiego „Stacha”, który walczył w Powstaniu na lewym brzegu Wisły.

5 Rejon VI Obwodu Armii Krajowej Praga

Struktura organizacyjna AK w Warszawie i powiecie warszawskim w końcu lipca 1944 roku obejmowała 7 Obwodów. Jednym z nich był Obwód VI Praga, który był podzielony na pięć rejonów:
  • 1 Rejon; Nowe Bródno-Pelcowizna - 6 zgrupowań (kompanii) •
  • 2 Rejon; Bródno, Targówek, Targówek Fabryczny - 6 zgrupowań •
  • 3 Rejon; Grochów, Saska Kępa - 5 zgrupowań •
  • 4 Rejon; Michałów, Nowa Praga - 7 zgrupowań •
  • 5 Rejon; Stara i Centralna, Szmulowizna i Skaryszew - 9 zgrupowań, w tym 1679 (plutony 1640, 1680-1683)
Dowódcą Obwodu VI Praga był płk Antoni Żurowski, a dowódcą jego 5 Rejonu ppłk. Zygmunt Bobrowski
5 Rejon był najważniejszym na Pradze, ze względu na centralne położenie, siedzibę komendy Obwodu i sztabu oraz szeroki dostęp do Wisły, od Mostu Poniatowskiego do mostu pod Cytadelą.
W tym rejonie koncentrowały się licznie najważniejsze obiekty strategiczne z reguły obsadzone przez Niemców, dwa dworce kolejowe, przyczółki czterech mostów, krzyżowały się trasy komunikacyjne oraz znajdowało wiele zakładów przemysłowych i składów towarowych. Zdobycie większości z  nich stanowiło zadania bojowe postawione przed powstańcami rejonu.
W godzinie "W" żołnierze 5 Rejonu mieli za zadanie uchwycić wschodnie krańce mostów na Wiśle, zająć dworce kolejowe Wschodni i Wileński, budynek centrali telefonicznej przy Brzeskiej, gmach Dyrekcji Kolei przy Targowej i wiele mniejszych punktów oporu wroga.
Oddziały 5 Rejonu liczyły w sumie ok. 1800 żołnierzy, były podzielone na trzy grupy taktyczne (bataliony):
  • batalion I – dowódca Henryk Małowidzki ps. „Ran”: zgrupowania 1643, 1648 i 1666
  • batalion II – dowódca por. Bronisław Gontarczyk ps. „Bolek”: zgrupowania 1653, 1670 i 1662
  • batalion III – dowódca por. Bronisław Ratyński ps. „Olszyna”: zgrupowania 1673, 1665 i 1679.
Dowódcą zgrupowania 1679 był por. Fijałkowski ps. „Młot”, plutonami dowodzili:
  • pluton 1640 – pchor. ps. „Płoczkowski”
  • pluton 1680 – ppor. Tadeusz Święcicki ps. „Maluga”
  • pluton 1681 – ppor. Jerzy Block ps. „Warta”
  • pluton 1682 – ppor. ps. „Gustaw”
  • pluton 1683 – ppor. Władysław Głuchowski ps. „Boruta”
Zadania operacyjno-bojowe opracowane 25 sierpnia okazały się nierealne. Pomimo pewnych lokalnych sukcesów - zdobycie DOKP, „Małej Pasty", rzeźni i kilku szkół - większość głównych obiektów okazała się nie do zdobycia.
Jednym z celów był Most Poniatowskiego. Nieprzyjaciel miał tu do swojej dyspozycji 4 działka przeciwlotnicze, 10 ciężkich karabinów maszynowych, baterię dział przeciwlotniczych (8 dział) kal. 88 mm rozlokowaną w Parku Paderewskiego i ok. 110 żołnierzy do ich obsługi i obrony przeprawy. Na przyczółek mostu Poniatowskiego, z oddalonej o ok. 200 m pozycji wyjściowej przy ul. Czeskiej, nacierał niepełny pluton z Batalionu Saperów Praskich „Chwacki” pod dowództwem ppor. Ochockiego „Czesława” oraz kombinowane grupy z innych oddziałów, łącznie ok. 300 żołnierzy, z których jednak tylko ok. 50 – głównie saperzy – było uzbrojonych. Słabe wyposażenie atakujących Powstańców, spotęgowane przez nie dotarcie na miejsce akcji przewidzianego wsparcia w postaci 1681 plutonu „Orląt”, zaowocowało zupełnym niepowodzeniem. Kilkunastu rannych w walkach, pozostałych na polu bitwy, zostało po akcji zamordowanych przez Niemców. Ci, którym udało się opuścić miejsce walki, zostali przetransportowani do punktów sanitarnych, przede wszystkim do szpitala polowego przy ul. Obrońców 23. Ataków na ten strategiczny punkt już nie ponowiono.
W trzecim dniu trwania akcji płk Żurowski zorientował się ostatecznie, że Sowieci definitywnie wstrzymali ofensywę.
W zaistniałej sytuacji - oczywistego zaprzestania przez Sowietów działań bojowych i napływających informacji o aktach rozbrajania, aresztowań i prześladowań przez NKDW i UB stosowanych do idących na pomoc powstańcom oddziałów AK zmobilizowanych rozkazem akcji „Burza", komendant płk. Żurowski zdecydował 4 sierpnia powstrzymać akcje zbrojne w VI Obwodzie. Ostatnie walki powstańcze na Pradze wygasły ok. 8 sierpnia na Bródnie, lecz ze strony Pragi trwało nieprzerwanie wsparcie walczących w Warszawie. Nocami przez patrolowane brzegi i pola minowe przeprawiły się tam setki ochotników z bronią. Znamienne jest, że ostatnia łódź z ochotnikami na lewy brzeg Wisły, pomimo, że losy powstania były przesądzone odbiła nocą w przeddzień zajęcia Pragi przez Armię Czerwoną.
6 VIII 1944 grupa 16 żołnierzy "Orląt" przepłynęła Wisłę i brała udział w walkach na Czerniakowie i Mokotowie - w "Baszcie" i dywizjonie "Jeleń".
Część żołnierzy 1680. plutonu po zakończeniu powstania na Pradze przeprawiła się ok. 24 sierpnia przez Wisłę na Siekierki i Sadybę, gdzie dołączyła do 7. p.uł. „Jeleń” rtm. Lecha Głuchowskiego „Jeżyckiego”. Powstańcy z Pragi wzięli udział w zaciętych walkach z Niemcami w tej części Mokotowa, podczas których kilku z nich poległo lub zostało ciężko rannych, m.in. 2 września 1944 r. zginął najmłodszy spośród żołnierzy z tej grupy, piętnastoletni Roman Kitlas „Żmudzin”. Los tego powstańca z plutonu Orląt był szczególnie tragiczny. Po przeprawie z Pragi spotkał na Sadybie swojego brata Zdzisława, żołnierza 7. p. uł. „Jeleń”. Obydwaj zginęli tego samego dnia 2 września 1944 r. W kwietniu 1940 r. w Katyniu został zamordowany przez NKWD ich ojciec, https://nekropole.info/pl/Wincenty-Kitlas ">kpt. Wincenty Kitlas, hallerczyk, uczestnik wojny z bolszewikami, oficer Flotylli Pińskiej. Krótko po wojnie tragicznie zginęła też ich matka Pelagia Kitlas.
Inni przepłynęli Wisłę pod Jabłonną i włączyli się w Kampinosie do oddziałów por. "Doliny" i mjr. "Okonia".
14 IX 1944 grupa "Orląt" pomagała w walkach 1. DP WP, w trakcie zdobywania Pragi. Na wschodnim brzegu Wisły żołnierze 1. DP wykorzystywali członków "Orląt" jako przewodników.

Zdarzenia przy ul. Białostockiej

Na ulicy Białostockiej 13/15 w czasie okupacji znajdował się duży młyn zbożowy, wykorzystywany przez Niemców do zaopatrzenia wojsk frontu wschodniego. Młyn został opanowany 1 sierpnia przez żołnierzy plutonu 1681, pochodzącego z organizacji „Orlęta”, dowodzonych przez kpr. pchor. Ryszarda Wiencha ps. „Athos”Powstańcy korzystali z dwóch pomieszczeń: dyrekcyjnego i drugiego mniejszego.
6 sierpnia do młynu wpadli nagle głównym wejściem Niemcy. Strzelec „Finek”, który stał na warcie został zastrzelony. Jego los podzielili strz. Wołowiec „Dyzio” i kpr. Mieczysław Stwierdza ps. „Orkan”. Pięciu innych powstańców z 1681 plutonu „Orląt” Niemcy zabrali ze sobą i zgładzili w innym miejscu. Byli wśród nich kpr. Tadeusz Naparty ps. „Adam” – zastępca dowódcy drużyny i kpr. Marian Sawicki ps. „Juno” – dowódca sekcji w III drużynie (Mur Pamięci w Muzeum Powstania Warszawskiego: kolumna 137, pozycja: 57).
Według jednej z wersji informacja podana na tablicy nie jest ścisła, gdyż w miejscu tym polec mieli tylko „Dyzio”, „Orkan” oraz w ogóle nie wymieniony na tablicy, strzelec „Finek”, podczas gdy pięciu pozostałych wspomnianych Powstańców Niemcy mieli zabrać ze sobą i zgładzić w innym miejscu.

Inni żołnierze Zgrupowania 1679

  • Życiorys Zdzisław Babańczyk "Apasz" pluton 1681
  • Życiorys Jerzy Block – dowódca plutonu 1981
  • Życiorys Zbigniew Gregorowicz pluton 1681
  • Zdzisław Kalski "Szczerba" pluton 1680
  • Życiorys Jerzy Rebryk "Gryf" pluton 1680
  • Wojciech Smołka „Burłaj” (ur. 1927), syn Romana, legionisty, kpt. WP, odznaczonego Krzyżem Virtuti Militari i Krzyżem Niepodległości, zamordowanego w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau. Pełnił funkcję sekcyjnego w 1681. plutonie i łącznika. Po zakończeniu walk na Pradze wykonał rozpoznanie na trasie marszu z Pragi do Jabłonny, gdzie wycofała się grupa żołnierzy jego plutonu. Zgłosił się ochotniczo 27 sierpnia 1944 r. do przeniesienia amunicji z Pragi do Jabłonny. Zatrzymany przez Niemców, mimo tortur nie ujawnił miejsca stacjonowania oddziału. Tego samego dnia został zamordowany przy drodze do Jabłonny.
    Źródło: [1] oraz http://zalewzegrzynski.blogspot.com/
  • http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/bohdan-zawolski,51645.html ">Życiorys i wspomnienia Bohdana Zawolskiego ps. „Kruk” pluton 1680
    Uzupełnienia

Piśmiennictwo


•   VI Obwód Praski Armii Krajowej

Pytania testowe


Opracowanie streszczenia opisu, tłumaczenie na język angielski, nagranie w językach polskim i angielskim oraz obróbka nagrań i testowanie oprogramowania dofinansowano ze środków otrzymanych od Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych w ramach zadania publicznego „Opracowanie i udostępnianie informacji multimedialnych dotyczących życiorysów żołnierzy AK i wydarzeń dotyczących Armii Krajowej z tabliczek z kodami QR”.

•  Czy wiesz, że ...