Home Army Group “Żywiciel”

The “Żywiciel” Group was formed from units of District II of the Home Army’s Warsaw Region, which covered Żoliborz, Bielany, Marymont and, later on, Powązki. District II was first commanded by Major Stanisław de Thun codename “Nawrot” and then by Lieutenant Colonel Mieczysław Niedzielski codenames “Sadownik” “Wojciechowski” and “Żywiciel”.

The tasks assigned to this military district for the Rising were complex and particularly difficult. The boroughs of Żoliborz, Bielany, Marymont and Powązki were loosely built-up and surrounded by strong German positions. The tasks assigned to the group was to attack and capture the following strong points: in the south - Citadel, Traugutt’s Fort, Legions Fort and Gdański Railway Station; in the west - Chemical Institute, Bem’s Fort, Boernerowo and artillery battery in Buraków; in the north - Main Institute of Physical Education, Bielany Airfield, Waldlager (forest camp) and Gas Industry School in Marymont. Insurgents’ attacks on those targets were repulsed and insurgents were inflicted with heavy losses.

In the evening of 1 August, the group’s CO decided to withdraw to the Kampinos Forest finding further operations in the area impossible. The troops marched off from Żoliborz around midnight.

The region’s commander, however, ordered the group to immediately return to their abandoned positions. Lieutenant Colonel Niedzielski reached the center of Żoliborz with his group on 4 August and the next day he regrouped his units into six line battle groups with codenames starting with the letter “Ż” (“Żaglowiec”, “Żbik”, “Żmija”, “Żniwiarz”, “Żubr”, “and Żyrafa”). These battle groups suffered heavy losses during the fighting in Żoliborz, which capitulated on 30 September 1944.

Zgrupowanie "Żywiciel" zostało utworzone z oddziałow II Obwodu Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej, obejmującego Żoliborz, Bielany, Marymont, a później także Powązki. Jego rodowód sięga pierwszych dni okupacji. Jak w innych dzielnicach Warszawy, tak i tutaj powstawały małe grupy konspiracyjne wywodzące się z różnych środowisk społecznych i politycznych, jak Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Rezerwistów, Polska Partia Socjalistyczna.

Najstarszy na Żoliborzu związek konspiracyjnej organizacji utworzyła grupa oficerów, podoficerów i szeregowców 21. pp "Dzieci Warszawy", który przed wojną stacjonował w Cytadeli. Grupą początkowo kierował oficer 21. pp mjr Stefan Obrębski, a po wywiezieniu go do obozu jenieckiego - chor. Stefan Szuba. W lutym 1940 dowódcą, już wówczas zgrupowania, został kpt. "Jur" - Marian Kamiński, również oficer 21. pp, który pełnił tę funkcję aż do kapitulacji Powstania Warszawskiego.

Pierwszym komendantem II Obwodu Żoliborz był mjr "Nawrot" - Stanisław de Thun. Po nim Obwód objął mjr "Sadownik", "Wojciechowski", "Żywiciel" – ppłk Mieczysław Niedzielski.

Obwód II składał się z czterech Rejonów:

• Rejon I - Żoliborz, d-ca kpt. "Jur", "Ster", "Żaglowiec" - Marian Kamiński. W skład Rejonu wchodziła również Wojskowa Służba Ochrony Powstania "Niagara" - d-ca kpt. "Sokół" - N. Jurczenko-Szlenćzak.
  
• Rejon II - Marymont, d-ca rtm. "Junosza" "Sum", "Żmija" - Adam Rzeszotarski.
  
• Rejon III - Bielany, d-ca (do 1943 r.) kpt. "Zwoliński" - Marian Masternak, potem mjr "Serb", "Żubr" - Władysław Nowakowski.
  
• Rejon IV - Powązki, d-ca kpt. "Żyrafa" - Kazimierz Nowacki, "Szkodnik" „Witold”. W skład rejonu wchodziły również 4 plutony OW PPS (Gwardia Ludowa WRN), którymi dowodził ppor. "Stary" - Roman Dąbrowski.

Pododdziały przydzielone do Obwodu:

• 9 kompania dywersji bojowej d-ca por. "Szeliga" - Mieczysław Morawski;
• 227 pluton - BS "Szarych Szeregów" d-ca por. "Szatan";
• 566 pluton artylerii przeciwlotniczej d-ca ppor. "Następ" - Andrzej Rudnicki, przewidziany do uderzenia na baterię dział przeciwlotniczych na Burakowie;
• pluton łączności d-ca ppor. "Aleksander" - Aleksander Dakowski, później ppor. "Słuchawka" - Józef Krzeski.
  

Ponadto:

• służba sanitarna,
• kwatermistrzostwo,
• oddział ochrony sztabu,
• saperzy
• Wojskowa Służba Kobiet.
  

Stan osobowy II Obwodu na początku 1944 oceniano na około 2000-2200 żołnierzy.

Zadania Obwodu na wypadek powstania były bardzo rozległe i szczególnie trudne. Żoliborz, Bielany, Marymont i Powązki były luźno zabudowane, a punkty niemieckiego oporu położone na obrzeżach Obwodu. W tych warunkach nieprzyjaciel przy użyciu broni maszynowej mógł się doskonale bronić. Od południa miały być zaatakowane i obsadzone następujące punkty oporu: Cytadela, Fort Traugutta, Fort Legionów i Dworzec Gdański. Od zachodu Instytut Chemiczny, Fort Bema, Boernerowo i bateria artylerii na Burakowie. Od północy: Centralny Instytut Wychowania Fizycznego, lotnisko bielańskie, "Waldlager" (obóz leśny) i na Marymoncie Szkoła Gazowa.

1 sierpnia 1944 przed godziną "W" na punktach koncentracji stawiło się około 60% żołnierzy II Obwodu. Stan uzbrojenia Obwodu był słaby. Zawiódł również najważniejszy element uderzenia - zaskoczenie, albowiem na kilka godzin przed planowanym atakiem (około godz. 13.30) na ul. Krasińskiego w okolicy pl. Wilsona doszło do starcia patrolu 9. kompanii dywersyjnej z patrolem niemieckich lotników. Z obu stron wywiązała się gwałtowna strzelanina, co przyniosło fatalne skutki. Zjawiły się zaalarmowane oddziały niemieckie, które ok. godz. 14.30 zaatakowały uzbrajające się w kotłowni WSM przy ul. Suzina plutony OW PPS i AK 218, 219, 220 i 221. Wywiązała się walka, w której zginęło 20 żołnierzy, a 11 odniosło rany. Niemcy zostali zaalarmowani na wszystkich punktach oporu. Pojawiły się również czołgi. Dlatego o godz. 17.00, w momencie uderzenia, ataki powstańców zostały krwawo odparte.

Wieczorem 1 sierpnia d-ca II Obwodu podjął decyzję wycofania oddziałów do Puszczy Kampinoskiej, oceniając, że nie ma żadnej szansy na dalsze prowadzenie walki. Około północy oddziały Obwodu w sile około 1000 żołnierzy wymaszerowały z Żoliborza, wycofując się po osi Laski - Sieraków. Przed odejściem ppłk "Żywiciel" sporządził meldunek do komendanta Okręgu Warszawskiego o podjętej decyzji z prośbą o dalsze rozkazy. Komendant Okręgu polecił natychmiastowy powrótu na opuszczone pozycje.

Żoliborz nie był przez te kilka dni bezpański, pozostało i walczyło kilka oddziałów. napływało coraz więcej ochotników. Wieczorem 3 sierpnia kpt. "Sokół", d-ca zgrupowania WSOP, podporządkował sobie wszystkie oddziały walczące w rejonie pl. Inwalidów, al. Wojska Polskiego i ul. Felińskiego.

4 sierpnia 1944 ppłk Niedzielski dotarł ze swoim zgrupowaniem do centrum Żoliborza. Następnego dnia przeprowadził reorganizację całości dotychczasowego II Obwodu i zarządził przegrupowanie oddziałów. Utworzył sześć zgrupowań liniowych o kryptonimach na literę "Ż", sam zachowując kryptonim "Żywiciel". Zgrupowania te z pewnymi zmianami w obsadzie dowódców, wskutek poniesionych strat, dotrwały do kapitulacji, tzn. do 30 września 1944.

Organizacja i obsada personalna poszczególnych zgrupowań oraz ich szlak bojowy przedstawiały się następująco:

• d-ca II Obwodu - ppłk "Żywiciel" - Mieczysław Niedzielski
  
  
• ZGRUPOWANIE "ŻAGLOWIEC"
  • d-ca kpt. "Żaglowiec" - Marian Kamiński
  • pluton 201, d-ca ppor. "Gama" - Eugeniusz Piotrowski
  • pluton 202, d-ca ppor. "Żytomirski" - Tadeusz Magier
  • pluton 204, d-ca por. "Piotr" - Wacław Wysocki
  • pluton 205, d-ca chor. "Vis" - Michał Churło
  • pluton 206, d-ca ppor. "Marek" - Witold Jabłonowski
  • pluton 207, d-ca por. "Jaskólski" - Henryk Czerwiec
  • pluton 208, d-ca ppor. "Ostromir" - Edward Bonarowski
  • pluton 209, d-ca ppor. "Prawdzie" - Józef Krzywnicki.
  Szlak bojowy zgrupowania: Cytadela, Forty Traugutta i Legionów, ul. gen. Zajączka, "Poniatówka", ul. Felińskiego, pl. Inwalidów i cały tzw. Żoliborz Oficerski.
  
  Do historii tego rejonu przeszły dwa nocne natarcia na Dworzec Gdański podczas próby przedarcia się oddziałów z Puszczy Kampinoskiej z odsieczą dla dogorywającej Starówki.
  
  Ogólne straty zgrupowania wyniosły 24% poległych i 21% rannych, razem straty krwawe 45% średniego stanu osobowego.
  
  
• ZGRUPOWANIE "ŻBIK"
  • d-ca kpt. "Sławomir" - Witold Plechawski
  • pluton 215, d-ca ppor. "Gawron" - Marian Masłowski
  • pluton 217, d-ca ppor. "Żbik" - Marian Korytowski
  • pluton 233, d-ca ppor. "Roman" - Andrzej Płoski
  Szlak bojowy zgrupowania - Powązki, Klasztor Zmartwychwstanek, Dolny Żoliborz. Szczególnie ciężkie walki stoczono w ostatnich dniach powstania w rejonie tzw. Szklanych Domów i ul. Bohomolca.
  
  
• ZGRUPOWANIE "ŻMIJA"
  • d-ca rtm. "Żmija" - Adam Rzeszotarski
  • pluton 224, d-ca por. "Rafa" - Mańczak
  • pluton 225, d-ca sierż. "Siwy" - Piotr Urbaniak
  • pluton 254, d-ca pchor. "Zbigniew" - Zbigniew Ptak
  • pluton 257, d-ca rtm. "Gryf" - Henryk Mostowski
  • pluton 244, d-ca por. "Andrzej" - Andrzej Nowak
  Szlak bojowy to walki na Zdobyczy Robotniczej, w Puszczy Kampinoskiej pod Zaborówkiem i w Truskawce w ramach oddziałów leśnych, udział w obu natarciach na Dworzec Gdański, obrona Marymontu i u-dział w obronie "Fortów", warsztatów Opla i Straży Ogniowej w ostatnich dniach powstania. Około 60% stanu osobowego zgrupowania poległo.
  
  
• ZGRUPOWANIE "ŻNIWIARZ"
  • d-ca por. "Szeliga" - Mieczysław Morawski
  • pluton 226, d-ca ppor. "Szajer" - Bogdan Kunert
  • pluton 229, d-ca pchor. "Poraj" - Stanisław Swinarski
  • pluton 230, d-ca pchor. "Szumski" - Zygmunt Wisłouch
  Szlak bojowy zgrupowania wiódł od ul. Suzina przez walki na Zdobyczy Robotniczej i udział w natarciu na Dworzec Gdański, do długiej i upartej obrony warsztatów Opla oraz ciężkich walk w ostatnich dniach powstania w rejonie ul. Słowackiego i pl. Wilsona. Zgrupowanie straciło 92 poległych, nie licząc rannych.
  
  
• ZGRUPOWANIE "ŻUBR"
  • d-ca mjr "Żubr" - Władysław Nowakowski
  • oddział pomocniczy, d-ca ppor. "Kret" - Jan Markowicz
  • pluton 211 - łączności, d-ca st. sierż. "Wariag" - Kazimierz Zarzycki
  • pluton 285, d-ca ppor. "Łysy" - Aleksander Nurowski
  • 1. kompania, d-ca por. "Starża" - Jerzy Tarczyński (Terczyński)
    • pluton 237, d-ca ppor. "Dunin" - Jerzy Mieczyński
    • pluton 239, d-ca ppor. "Zych" - Zdzisław GrunwaldDębiński
    • pluton 212, d-ca ppor. "Brzoza" - Stanisław Rudowicz
  • 2. kompania, d-ca por. "Kwarciany" - Jerzy Zdrodowski
    • pluton 247, d-ca ppor. "Świr" - Dionizy Sybicki
    • pluton 248, d-ca ppor. "Elar" - Lucjan Renner
    • pluton 249, d-ca ppor. "Pejka" - Roman Lisowski
    • pluton 250, d-ca ppor. "Czyn" - Józef Nycz
    • pluton motorowy, d-ca ppor. Nowakowski
  • 3. kompania, d-ca por. "Ojciec Marian" - Marian Radwan
    • pluton 255, d-ca ppor. "Zawisza" - Stanisław Stryjek
    • pluton 256, d-ca pchor. "Ryś" - Piątkowski.
  Szlak bojowy zgrupowania wiódł przez Bielany, Puszczę Kampinoską (bój pod Babicami 2 sierpnia), Marymont - walki na Kolektorskiej i w Olejarni.
  
  
• ZGRUPOWANIE "ŻYRAFA"
  • d-ca ppor. "Tatar" - Ryszard Wołczyński
  • 1. kompania, d-ca ppor. "Wiktor" - Marian Mehrenholc
    • pluton 219, d-ca ppor. "Rola" - Marek Różycki
    • pluton 220, d-ca st. sierż. "Chętny" - Stanisław Płaszczak
    • pluton 260, d-ca ppor. "Janusz" - Marian Sitek
  • 2. kompania, d-ca por. "Jan" - Jan Zaliwski
    • pluton 218, d-ca ppor. "Misiewicz" - Marceli Truszewski
    • pluton 221, d-ca sierż. "Lewski" - Marian Kukielewski
  • 3. kompania, d-ca ppor. "Sioka" - Kazimierz Woyde
    • pluton 227, d-ca pchor. "Adam" - Adam Hebrowski
    • pluton 234, d-ca ppor. "Kozioł" - Stanisław Grysiński
    • pluton 232, d-cy plut. "Żorż" - Henryk Miechowski i st. sierż. "Docha" - Henryk Doroba
  Szlak bojowy zgrupowania - aleja Wojska Polskiego, ul. Stołeczna, plac Henkla, klasztor Sióstr Zmartwychwstanek na ul. Krasińskiego, gdzie zgrupowanie toczyło ciężkie walki. Na skrzyżowaniu ul. Krasińskiego i Stołecznej był właz do kanału, którym zorganizowana była komunikacja ze Starówką.
  
  
• SŁUŻBA SANITARNA Na terenie Obwodu działał szpital nr 100 w klasztorze ss. Zmartwychwstanek, ul. Krasińskiego 31 oraz kilkanaście punktów opatrunkowych.
  
  W czasie powstania wykonano 780 ciężkich operacji, ponad 3000 rannych i chorych otrzymało pomoc medyczną. Po kapitulacji w okresie od 3 do 11 października wszystkie szpitale zostały ewakuowane do Milanówka, Tworek i Grodziska.
  
  

Na Żoliborzu walczył również oddział Armii Ludowej, który zajmował pozycję przy ul. Wyspiańskiego i placu Henkla. Jego dowódcą był por. "Walter" - Mieczysław Kutzner. Po 24 sierpnia dowódcą został kpt. Szwed" - Jan Szaniawski.

Podczas Powstania utworzono Warszawski Korpus Armii Krajowej, w którego skład weszły trzy dywizje, Obwód Żoliborz został przekształcony w 8. Dywizję Piechoty im. Romualda Traugutta w składzie:

• 21. pp "Dzieci Warszawy" - dotychczasowe zgrupowanie "Żaglowiec"
• 13. pp - zgrupowanie z Kampinosu
• 32. pp - pozostałe zgrupowania Obwodu.

Podstawowe źródło

Zbiórka plutonu 227 na ul. Krasińskiego


Sztandar powstał w 1994 r. ze składek środowiska b. żołnierzy "Żywiciela". Zaprojektował go artysta plastyk Jan Rocki ps. "Bratek" b. żołnierz 9 komp. dywersji bojowej Zgrup. "Żniwiarz". Sztandar poświęcony został 30 września 1994 r. w kościele św. Stanisława Kostki przy ul. Hozjusza 2 w Warszawie przez ks. Wincentego Marczuka ps. "Homo" kapelana Zgrup. "Żyrafa" i ks. Józefa Sieradzana ps. Marian" kapelana Zgrup. "Żmija".


Żołnierze zgrupowania są pochowani w kwaterze D2 na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Marsz Żoliborza
słowa: kpr. pchor. Bronisław Robert Lewandowski, muzyka na melodię:Marsza lotników
Piosenka powstała na Żoliborzu w kilka dni po wybuchu powstania. Patronowało jej zgrupowanie, którym dowodził płk „Żywiciel”.


Na wojenkę poszli chłopcy
słowa: Kazimierz Weloński ps. "Korwin" - na nutę: "Serce w plecaku" (Michał Zieliński, 1933)
Autorem jest kpr pchor. Kazimierz Weloński „Korwin” - dowódca 1 drużyny 226 plutonu 9 kompanii Dywersji Bojowej „Żniwiarz” (17 Kedyw), która utworzona została przy XXII Obwodzie AK i weszła podczas Powstania w skład zgrupowania płk „Żywiciela” – Mieczysława Niedzielskiego, walczącego na Żoliborzu. W toku ciężkich walk kompania „Żniwiarz”, licząca 140 powstańców, straciła 80 żołnierzy i 6 łączniczek.
Bohaterami piosenki są m.in.:

• "Szeliga" - por. Mieczysław Morawski, d-ca 9. Kompanii Dywersji Bojowej,
• "Szumski" - ppor. Zygmunt Wysłouch, d-ca 230. plutonu,
• "Szajer" - ppor. Bogdan Kunert właść. "Schayer", d-ca 226. plutonu,
• "Szymura" - ppor. Gustaw Budzyński, zastępca d-cy 9. Kompanii Dywersji Bojowej.

Chłopaki z AK
słowa Eryk Lipiński, melodia "Nad Ebru falą, goniąc spojrzeniem" zwana też "Ballada o Wiśniewskiej"
Słowa piosenki nie uległy zapomnienie ponieważ zostały zapisane na skrawku papieru przez pana Tymoteusza Duchowskiego ps "Motek", który walczył w Oddziale 227, plutonu harcerskiego Armii Krajowej, zgrupowania „Żyrafa", obwód „Żywiciel". Piosenka została odtworzona w studiu nagraniowym z okazji 66. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego.