EDMUND KRZYWDA-RZEWUSKI „PAWEŁ”

Krzywda-Rzewsuski
Tablica poświęcona ppłk Edmundowi Krzywdzie-Rzewuskiemu ps. „Paweł” – komendantowi VI Rejonu „Pruszków”,
Pruszków, ul. Ignacego Daszyńskiego 7
https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP6257
Tablica została odsłonięta 13 czerwca 1995 roku.

Edmund Aleksander Krzywda-Rzewuski „Paweł” syn Jana i Marii z Kasprzyckich (ur. 5 stycznia 1897 w Sosnowcu, zm. 4 września 1954). Od kwietnia 1941 roku komendant VI Rejonu „Helenów” – Pruszków VII Obwodu „Obroża” Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej.

Okres przed II wojną światową

Edmund Krzywda-Rzewuski ukończył szkołę handlową w Sosnowcu. W 1915 roku został powołany do wojska rosyjskiego. Służył w nim do wybuchu rewolucji. W roku 1918 wstąpił do POW i wziął udział w rozbrajaniu Niemców. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości służył w 42. Pułku Piechoty Ziemi Białostockiej w stopniu plutonowego. Walczył w kampanii 1919–1920, zdobywając Krzyż Walecznych za zasługi na polu walki.
Po uzyskaniu matury i ukończeniu Oficerskiej Szkoły dla Podoficerów w Bydgoszczy został promowany na podporucznika w korpusie oficerów piechoty ze starszeństwem z 15 sierpnia 1927 roku (nauka w trwała 3 lata i mogła rozpocząć się po przesłużeniu w Wojsku Polskim przez kandydata 3 lat, z czego co najmniej rok w linii, w stopniu co najmniej kaprala, a więc naukę zaczął zapewne w 1924 roku).
Kolejne awanse otrzymywał ze starszeństwem: porucznik – 15 sierpnia 1929 roku, kapitan – 1 stycznia 1936 roku, major –1943 rok, podpułkownik – 1944 rok.
Służył w 6. Pułku Piechoty Legionowej w Wilnie, a od 1936 roku był oficerem sztabu dowództwa Brygady KOP w Grodnie i tam zastał go wybuch wojny w 1939 roku.

Okres II wojny światowej

Udało mu się uniknąć niewoli niemieckiej, dzięki czemu już w 1940 roku wstąpił do konspiracji, początkowo w Białymstoku, w swych rodzinnych stronach.
Zagrożony aresztowaniem na Białostocczyźnie, został przeniesiony na Mazowsze w 1940 roku. Zamieszkał w Pruszkowie, gdyż tutaj, na ul. Prusa 36, skład materiałów budowlanych prowadziła jego ciotka, Jadwiga Palusińska. Znalazł tam oficjalne zatrudnienie, wkrótce zaś przeniósł się do kamienicy i mieszkania rodziny Pawełczyńskich przy ul. Klonowej 7 (dziś ul. Daszyńskiego; znajduje się tam tablica pamiątkowa).
W połowie 1941 roku został mianowany przez komendanta obwodu płk. Kazimierza Krzyżaka „Bronisława” komendantem VI Rejonu VII Obwodu „Obroża” Armii Krajowej. Oficjalnie pracował wówczas jako stróż w pruszkowskiej elektrowni.
Zadaniem postawionym VI  Rejonowi na wypadek wybuchu powstania było opanowanie terenu miast: Pruszkowa, Piastowa, Ursusa i Raszyna oraz  zamknięcie od północnego zachodu dostępu do stolicy przez opanowanie stacji kolejowych i dróg kołowych. Przede wszystkim należało zdobyć radiostację we wsi Łazy przy szosie krakowskiej i zabezpieczyć ważniejsze obiekty przemysłowe. Już w marcu 1944 roku poszczególnym plutonom rozdzielono zadania bojowe na godzinę „W” i przeprowadzono ćwiczenia, jak zdobywać wyznaczone obiekty.
Niespodziewanie we czwartek 27 lipca na linii kolejowej od Pruszkowa do Grodziska, a od 27 do 30 lipca od Pruszkowa w kierunku Włoch, rozpoczął się wyładunek Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”. Czołgi i  samochody wypełniły place, parki i drogi. Teren otoczono zasiekami i posterunkami z bronią maszynową. Sytuacja wojskowa zmieniła się zasadniczo, a zadania bojowe postawione uprzednio oddziałom AK, stały się niewykonalne.
Rozkaz o rozpoczęciu Powstania Warszawskiego Edmund Krzywda-Rzewuski otrzymał o godz. 15.30.
Miejsce postoju komendanta ze sztabem, służbą łączności i służbą sanitarną wyznaczono w Pruszkowie na Ostoi. O północy zarządzono wymarsz do lasów. Oddziały 1. kompanii i harcerskie, ostrzelane przez nieprzyjaciela, podążyły za sztabem do Lasów Sękocińskich.
4 sierpnia 1944 roku „Paweł” postanowił rozwiązać leśne zgrupowanie i powrócić do konspiracji, aby na własnym terenie oczekiwać wyzwolenia przez wojska radzieckie. Z 4. kompanii wydzielono jedynie kilkunastoosobowy oddział wypadowy.
W działaniach powstańczych VI Rejonu zginęło 15 żołnierzy i ponad 50 cywilów zostało rozstrzelanych, straty nieprzyjaciela to 3 zabitych oficerów, 1 podoficer, kilkunastu strzelców i 7 wziętych do niewoli (nie uwzględniając działań kompanii por. „Lawy”).
30 września 1944 roku „Paweł” przekazał depeszę szyfrową do ppłk. Kazimierza Krzyżaka z zarysowaniem bieżącej sytuacji i prośbą o pomoc finansową.
10 października 1944 roku otrzymał od płk. Zygmunta Marczewskiego „Kazimierza”, pełniącego od 2 października obowiązki komendanta Obszaru Warszawskiego, rozkaz zorganizowania z czterech lewobrzeżnych rejonów „Obroży” nowego obwodu. 13 października „Paweł” został mianowany jego komendantem. Nowy obwód (powrócono do kryptonimu „Wrona”) powstał w drugiej połowie października. Przy jego rekonstrukcji zachowano wszystkie struktury „Obroży”. Na współpracowników w sztabie Krzywda-Rzewuski powołał głównie członków sztabu Rejonu VI, którym dotychczas dowodził.
Oficjalnie mjr Krzywda-Rzewuski objął dowództwo obwodu w październiku 1944 roku. Dowodzenie rejonem przekazał kpt. Władysławowi Wrotniakowi „Mariańskiemu” („Dotrzebowi”).
Pod koniec 1944 roku, wobec dekonspiracji, jaka była nieuniknionym skutkiem działań w czasie powstania, ppłk Edmund Rzewuski został przeniesiony służbowo do Piotrkowa Trybunalskiego na stanowisko szefa sztabu tamtejszego rejonu AK, gdzie pojechał wraz z żoną i córką. W swoim mieszkaniu przyjmował gen. Leopolda Okulickiego, gdy ten przyjechał na inspekcję.
Tam został aresztowany przez UB jeszcze przed końcem wojny.

Okres po II wojnie światowej

Po opuszczeniu więzienia zamieszkał wraz z rodziną w Gliwicach i najprawdopodobniej tam właśnie zmarł w 1954 roku.
Jest pochowany na Cmentarzu Centralnym w Gliwicach przy ul. Kozielskiej z małżonką Walerią. Na grobie znajduje się pamiątkowa tabliczka informująca o jego związkach z Pruszkowem.
Do 2008 roku mieszkała w Gliwicach jego jedyna córka – Irena Krzywda-Rzewuska.
Odznaczenia
  • Krzyż Walecznych
  • Srebrny Krzyż Zasługi
Upamiętnienie
13 czerwca 1995 roku ks. dziekan Józef Podstawka odprawił uroczystą mszę św. w kościele św. Kazimierza w Pruszkowie. Na mszy byli obecni: córka ppłk. Edmunda Rzewuskiego z rodziną, przedstawiciele władz Pruszkowa, kombatanci, przedstawiciele organizacji społecznych, wojsko, harcerze i młodzież.
Po mszy św. przeszli wszyscy na ul. Daszyńskiego (dawniej Klonową), pod dom, w którym mieszkał w czasie wojny „Paweł”. Odsłonięcia tablicy dokonali: córka Edmunda Rzewuskiego – Irena, Prezydent Pruszkowa inż. Euzebiusz Kiełkiewicz i ppłk Jan Sadowski. Ks. dziekan Józef Podstawka poświęcił tablicę, po czym zabrali głos: Jan Sadowski i prezydent Euzebiusz Kiełkiewicz; następnie odczytany został apel poległych.
Na zakończenie uroczystości złożono wieńce, a poczty sztandarowe i wojsko przedefilowały przed tablicą, oddając w ten sposób hołd komendantowi AK.
Wszyscy obecni zostali zaproszeni do Miejskiego Ośrodka Kultury, gdzie odbyło się spotkanie przy herbacie, w czasie którego szereg osób zabierało głos, przybliżając zebranym postać dowódcy.
Jednej z ulic Pruszkowa nadano imię Edmunda Krzywdy-Rzewuskiego.

Zdjęcia

Krzywda-Rzewsuski
Edmund Krzywda-Rzewuski

Krzywda-Rzewsuski
Odsłonięcie tablicy

Krzywda-Rzewsuski
Spotkanie po odsłonięciu tablicy, przemawia ppłk Jan Sadowski

Krzywda-Rzewsuski
Dom, na którym umieszczona jest tablica pamiątkowa,
Pruszków, ul. Ignacego Daszyńskiego 7
https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP6257

Krzywda-Rzewsuski
Ulica Edmunda Krzywdy-Rzewuskiego, Pruszków


Piśmiennictwo

  1. Pamięci ppłk. Edmunda Krzywdy-Rzewuskiego, „Przegląd Pruszkowski” 1995, nr 1–3, http://mazowsze.hist.pl/30/Przeglad_Pruszkowski/
  2. Jacek Ryszard Przygodzki, Kilka wspomnień o najbliższym otoczeniu ppłk. Edmunda Rzewuskiego w czasie okupacji, „Przegląd Pruszkowski” 1995, nr 1, 4–6.
  3. Jacek Zygmunt Sawicki, VII Obwód Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej „Obroża”, 1998.
  4. https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/edmund-krzywda-rzewuski,25005.html
  5. https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP6257
  6. http://forum.gazeta.pl/forum/w,132,126335911,126335911,Krzywda_Rzewuski.html