mjr Zygmunt Szendzielarz
Zygmunt Edward Szendzielarz (ur. 12 marca 1910 w Stryju, zm. 8 lutego 1951 w Warszawie), ps. „Łupaszka”, major kawalerii Wojska Polskiego i Armii Krajowej.
Udział w kampanii wrześniowej 1939
Uczestniczył w wojnie obronnej Polski 1939 jako dowódca 2. szwadronu w 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii. Przeszedł z pułkiem cały szlak bojowy od obrony Piotrkowa Trybunalskiego w dniach 2–4 września do przeprawy przez Wisłę w nocy z 9 na 10 września, po której 4 Pułk Ułanów nie stanowił już zwartej siły zbrojnej. Szendzielarz na czele 2. szwadronu walczył dalej w składzie różnych jednostek. 27 września dostał do niewoli niemieckiej, z której wkrótce uciekł i przedostał się do Lwowa.
Początkowa działalność w konspiracji w ramach ZWZ-AK
Od września 1940 roku por. Szendzielarz stanął na czele szwadronu zorganizowanego Wileńskiego Pułku Ułanów Śmierci. Pod koniec 1940 roku przeszedł do komórki wywiadu dalekowschodniego i organizował wówczas siatkę wywiadowczą na linii kolejowej Wilno-Podbrodzie-Ryga. Od końca sierpnia 1943 r. mianowany dowódcą do pierwszego oddziału partyzanckiego AK na Wileńszczyźnie, który przyjął nazwę 5 Wileńskiej Brygady AK, zwanej też nieoficjalnie „Brygadą Śmierci”. Brygada prowadziła walki zarówno z Niemcami i ich litewskimi sojusznikami, jak też partyzantką sowiecką.
Koniec działalności 5 Wileńskiej Brygady AK
Po opanowaniu Wilna przez Sowietów i ujęciu większości kadry dowódczej Wileńskiego i Nowogródzkiego Okręgu AK „Łupaszka” dla zmylenia Sowietów nakazał zmianę dotychczasowej nazwy brygady i pseudonimów jej dowódców. Od tej pory w kontaktach z Armią Czerwoną oddział miał występować jako „Brygada Warszawska”, a sam przyjął nowy pseudonim „Żelazny”. Pod koniec lipca 1944 roku Brygada, manewrując między oddziałami niemieckimi i sowieckimi, przeszła w lasy Puszczy Grodzieńskiej. Tam po otoczeniu przez Sowietów została rozformpwana.
Ponowna organizacja Brygady i walki w ramach Okręgu Białystok
Szendzielarz z resztkami Brygady podporządkował się 20 września 1944 roku komendantowi Okręgu Białostockiego AK ppłk. Władysławowi Liniarskiemu ps. „Mścisław”. Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku został komendantem partyzantki Okręgu Białostockiego AKO, a 5 Wileńska Brygada stała się oddziałem dyspozycyjnym Komendy AKO. Od początków kwietnia 1945 roku Brygada prowadziła walki z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej i LWP, KBW, NKWD oraz grupami UB i MO. W pierwszych dniach września Szendzielarz otrzymał rozkaz rozformowania swojego oddziału, a sam podjął decyzję prowadzenia dalszej walki z komunistami.
Wznowienie działalności na Pomorzu
W połowie września 1945 roku dotarł do Gdańska. Podjął akcję propagandową, która polegała na redagowaniu, powielaniu i rozprowadzaniu ulotek o treści antykomunistycznej. W II połowie stycznia 1946 r. uzyskał zgodę na utworzenie większego oddziału bojowego. Powołał do życia 6 Brygadę Wileńską (rejon działalności – Białostockie i Podlasie) oraz odtworzył 5 Wileńską Brygadę pod swoim dowództwem, mającą działać na obszarze Pomorza oraz Warmii i Mazur.
Połączenie się z 6. Brygadą
W połowie sierpnia 1946 Szendzielarz podjął decyzję przejścia w Białostockie i połączenia się z 6 Brygadą, co nastąpiło do połowy października. W grudniu mjr Szendzielarz otrzymał od ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radkiewicza list, w którym ten nakłaniał „Łupaszkę” do rozwiązania oddziałów, a w zamian obiecywał możliwość swobodnego opuszczenia Polski. W marcu 1947 roku „Łupaszka” zaprzestał czynnej walki zbrojnej i postanowił powrócić do cywilnego życia.
Próba powrotu do cywilnego życia
Pod koniec kwietnia 1947 roku udał się na Śląsk, a wkrótce przeniósł się do Zakopanego. Przez cały czas utrzymywał przez łączników kontakt z 6 Brygadą. Po rozpracowaniu i rozbiciu w czerwcu 1948 roku przez UB Okręgu Wileńskiego 30 czerwca 1948 roku został aresztowany.
Więzienie i śmierć
Po aresztowaniu, „Łupaszka” został przewieziony do Warszawy i osadzony w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej. Przebywał tam 2,5 roku, do 8 lutego 1951 roku. Został skazany 2 listopada 1950 r. przez sędziego Mieczysława Widaja na osiemnastokrotnie karę śmierci. Szendzielarz. Wyrok wykonano 8 lutego 1951 roku w więzieniu na Mokotowie. Ciało zostało pochowane w tajemnicy w nieznanym przez lata miejscu.
Poszukiwania grobu, ekshumacja, identyfikacja
Wiosną 2013 r. badacze z Instytutu Pamięci Narodowej odkryli i zabezpieczyli jego szczątki podczas prac ekshumacyjnych na terenie Kwatery na Łączce, na warszawskich Powązkach. Dokonanie identyfikacji zostało ogłoszone 22 sierpnia 2013 r.
Unieważnienie wyroków
1 października 1993 roku orzeczeniem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie została unieważniona większość ciążących na Szendzielarzu wyroków śmierci, a 10 grudnia w wyniku apelacji do Sądu Najwyższego reszta tych wyroków. W 2006 roku Sejm RP uczcił rocznicę śmierci „Łupaszki”, przyjmując w tej sprawie specjalną uchwałę. 30 czerwca 2008 roku odbył się uroczysty, symboliczny pogrzeb Szendzielarza na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Odznaczenia
Za udział w kampanii wrześniowej 1939 roku został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy. W styczniu 1944 roku został odznaczony Krzyżem Walecznych. 25 czerwca 1988 roku prezydent Polski na Uchodźstwie w uznaniu wybitnych czynów w czasie wojny nadał mjr Szendzielarzowi Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari. Pośmiertnie, postanowieniem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z 9 listopada 2007 został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.