Ośrodek „Gąbka” – „Osa” wchodził w skład Obwodu Błonie, zwanego też Obwodem Grodzisk Mazowiecki. Obwód operował na terenie powiatu Błonie, miał siedzibę w Grodzisku Mazowieckim. Należał do Podokręgu Zachodniego w Obszarze Warszawskim AK. Kryptonimy: „Cietrzew”, „Bekas”, „Borsuk”, „Bażant”. Założycielami Związku Walki Zbrojnej na terenie Grodziska i powiatu błońskiego byli na początku 1940 roku hm. Gustaw Studziński „Rajmund”, „Powała”, jego żona hm. Stefania Studzińska „Aniela” oraz pracownik starostwa powiatowego w Grodzisku Mazowieckim Jan Kierlańczyk „Ryszard”.
Pierwszym komendantem ośrodka był kpt. Wacław Konarzewski „Stanisław”, drugim por. Bolesław Zawistowski „Bolesław”.
Dowódcami kompanii byli: por. Zbigniew Majewski-Rawiński „Zbigniew”, kpt. Henryk Prym „Zbigniew II”, por. Włodzimierz Dziak „Rybnicki”, por. Stanisław Jaroszewski „Szary”, Mieczysław Schabowicz „Zrąb”, „Stefan”.
Szefem służby zdrowia ośrodka był dr Jan Czerkas-Chodosowski „Gruby”.
Najsilniejsze zgrupowania tajnej organizacji ZWZ-AK w ośrodku istniały w Elektrycznych Kolejach Dojazdowych, Zakładach Chemicznych „Grodzisk”, Straży Pożarnej i w dawnej drużynie harcerskiej.
Organizacja Szarych Szeregów została założona przez hm. Gustawa Studzińskiego i jego żonę Stefanię. Po rozpracowaniu ich przez Gestapo, musieli się ukrywać, a Szarymi Szeregami dowodził Jan Szymaniak „Mścisław”.

W ramach działań dywersyjnych żołnierze z ośrodka przeprowadzali akcje wrzucania opiłków różnych metali do maźnic wagonów kolejowych, co powodowało zacieranie się łożysk i zapalanie wagonów na trasie, podkładano również miny zapalające.
Prowadzono także działania dywersyjne polegające na: przestawianiu drogowskazów wojskowych w celu zmylenia transportów, zrywaniu afiszy i ogłoszeń urzędowych władz niemieckich, malowaniu napisów antyhitlerowskich, przecinaniu linii telekomunikacyjnych, zmianie nazw ulic (np. Bahnhofstrasse na ul. Gen. Sikorskiego), wysadzaniu torów itp.
Żołnierze oddziału egzekutywy (komórki likwidacyjnej) komendy ośrodka wykonali 19 wyroków śmierci na renegatach i konfidentach.
Akcje w 1943 roku:

• na „Café Klub” w Podkowie Leśnej, gdzie mieścił się dom wypoczynkowy dla frontowych oficerów niemieckich,
• akcja dywersyjna na dom dla frontowych oficerów niemieckich w Karolinie,
• spalenie tartaku w Brwinowie,
• podpalenie kina „Venus” w Grodzisku Mazowieckim,
• na Liegenschaft Siestrzeń i młyn Licka (dwukrotnie założono bomby termitowe),
• na wojskową radiostację w Grodzisku Mazowieckim przy ul. Szkolnej (22 maja 1943 roku).

Akcje w 1944 roku

• przecięcie przewodów telefonicznych na szlaku Grodzisk – Milanówek,
• wysadzenie torów kolejowych i pociągu wojskowego (5 kwietnia 1944 roku),
• akcja na garbarnię „Natalin” w Grodzisku, rekwizycja platformy skór i jej wywóz z miasta z przeznaczeniem dla organizacji podziemnej (26 lipca 1944 roku) – w następstwie akcji Niemcy aresztowali i zamordowali wiele osób spośród właścicieli zakładu i ich rodzin,
• udział w akcji odbicia aresztowanego komendanta Obwodu „Bażant” mjr. Alojzego Mizery „Siwego” (31 lipca 1944 roku),
• uwolnienie z grodziskiego więzienia instruktorki WSK Sabiny Siwiec „Marii”,
• rozbrojenie patrolu Schupo w Grodzisku Mazowieckim (jesień 1944 roku).

• W 1940 roku pracownik Fabryki Tarcz Ściernych „Haeberle” w Grodzisku Mazowieckim, inż. Edward Ohncsorge „Kometa”, skonstruował, a następnie produkował bomby z opóźnionym zapłonem. Bombami tymi członkowie organizacji ZWZ z Ośrodka „Gąbka” – „Osa” podpalali wagony i transporty wojskowe. Z inż. Ohnesorge współpracował dowódca sekcji w 45. plutonie, kpr. Tadeusz Federowicz „Anin”, również pracownik Fabryki Tarcz Ściernych „Haeberle”.
• Wicedyrektor Zakładów Chemicznych „Grodzisk”, inż. Wacław Konarzewski „Stanisław”, uruchomił na terenie zakładów, przy współudziale inż. Karola Folanda – specjalisty od wyrobu materiałów wybuchowych, produkcję trotylu i piorunianu rtęci. Rozpoczął też produkcję granatów ręcznych zaczepnych na potrzeby ośrodka, Podokręgu „Hallerowo”, a także Warszawy. Z jego inicjatywy Zakłady Mechaniczne Kobylańskiego w Grodzisku Mazowieckim produkowały granaty zaczepne.
• W Fabryce Wyrobów Metalowych „Sztancmet” S.A. w Grodzisku Mazowieckim przy ul. Koronkowej (Narutowicza), w której kierownikiem był plut. pchor. Witold Zalewski „Jan III” z Wydziału Organizacyjno-Szkoleniowego Ośrodka „Gąbka” – „Osa”, z początkiem 1944 roku podjęto, poza normalną produkcją galanterii biurowej metalowej, wytwarzanie pistoletów maszynowych sten wzorowanych na broni otrzymywanej ze zrzutów. W lipcu 1944 roku produkcja stenów została przypadkowo wykryta przez komisarza Mekla. Nastąpiły w związku z tym liczne aresztowania

• W dniach 2–4 sierpnia 1944 roku oddziały liniowe ośrodka brały udział w koncentracji w Lasach Skulskich (Grzegorzewice) w 8. kompanii AK, której dowódcą był kpt. „Ostoja” z komendy podokręgu (obwodu), zastępcą dowódcy był Kazimierz Blajer „Canis”, a szefem kompanii sierż. Stanisław Trzciński „Hak”. W koncentracji uczestniczyły plutony: 31, 33, 35, 38, 39 z Ośrodka „Gąbka” – „Osa”; w tym czasie plutony 34 i 49 miały koncentrację w Grodzisku Mazowieckim przy ul. Słowackiego.
• Na początku sierpnia 1944 roku żołnierze z dywersji ośrodka wysadzili pociąg wojskowy pomiędzy stacjami Jaktorów i Międzyborów, niszcząc 2 tory, co spowodowało około 20-godzinną przerwę w ruchu pociągów.
• 16 i 17 sierpnia 1944 roku z miejscowości Kady (Grodzisk Okrężna) do obozu wojennego w Puszczy Kampinoskiej wyruszyła z ośrodka grupa żołnierzy pod dowództwem por. Zbigniewa Majewskiego-Rawińskiego „Zbigniewa”. Drugą grupę z Grodziska, która zebrała się na Rozłogach, poprowadził por. Roman Wykusz „Gustaw”. W Puszczy Kampinoskiej żołnierze z ośrodków „Gąbka” – „Osa”, „Bąk” i „Mielizna” zostali włączeni do 4. kompanii, którą dowodził kpt. „Mścisław”. Kompania ta wchodziła w skład regionalnego II batalionu (dowódca mjr „Okoń”) 78. Pułku Piechoty AK Podokręgu Zachodniego „Hajduki” dowodzonego przez ppłk. Józefa Krzyczkowskiego „Szymona”, a po jego zranieniu przez mjr. „Korwina”. Oddział z Grodziska, jako IV pluton 4. kompanii, walczył na placówkach: Pociecha, Janówek, Truskaw, Truskawka, Brzozówka i Zaborów Leśny. 27 września 1944 roku batalion otrzymał rozkaz ewakuacji i powrotu do konspiracji. 28 września 1944 roku po nocnym forsownym marszu żołnierze z ośrodka dotarli do Izdebna, gdzie rozformowali się i powrócili do domów, do konspiracji.

• W 1941 roku zorganizowano i uruchomiono w więzieniu w Grodzisku Mazowieckim drukarnię, którą prowadził lekarz więzienny dr Jerzy Szpakowski „Bronisław”. Drukowano tam: „Placówkę nr 2”, „Kronikę Tygodniową”, „Kronikę Walki Cywilnej”, „Prawdę Świata” i inne materiały potrzebne w konspiracji.
• Ośrodek „Gąbka” – „Osa” posiadał początkowo własną łączność radiową, ubezpieczaną przez grupę specjalną pod dowództwem ppor. Edwarda Redla „Wulkana”, „Lota”. W organizowaniu tej radiostacji brał udział Marian Filutowski, z zawodu elektryk i radiowiec.
• W ośrodku zorganizowano szkolenie dla oddziału dywersyjno-technicznego w zakresie posługiwania się materiałami wybuchowymi. Kurs prowadzony był przez sapera-specjalistę „Dwernickiego”. Szkolił on żołnierzy dywersji, jak posługiwać się materiałami wybuchowymi – plastikiem 808 oraz lontami heksogenowymi.
• W Ośrodku „Gąbka” – „Osa”, poza szkoleniem wojskowym żołnierzy w jednostkach liniowych, które prowadzono w drużynach i plutonach, zorganizowano i prowadzono Szkołę Niższych Dowódców. Wykładowcami i instruktorami byli oficerowie ośrodka.
• Inż. Czesław Piwowarczyk „Olszyna”, „Tobruk” szkolił służbę sanitarną Ośrodka „Gąbka” – „Osa” i WSK w zakresie obchodzenia się z bronią.
• Żołnierze oddziału dywersyjnego ośrodka ubezpieczali transporty broni ze zrzutów do miejsc jej magazynowania (m.in. do Warszawy – kolejką EKD na ul. Szczęśliwicką lub Tarczyńską – oraz do Puszczy Kampinoskiej).
• Na terenie ośrodka wywiadem i kontrwywiadem kierował Władysław Lichmira „Borsuk”, „Waldemar”, „Adam”. Do jego zadań należało zbieranie informacji o nieprzyjacielu oraz ochrona bezpieczeństwa organizacji podziemnej i społeczeństwa miejscowego przed wrogimi działaniami Niemców, ostrzeganie i przeciwdziałanie zagrożeniom. Poza siecią informatorów i stałymi punktami kontaktowymi, m.in. u „Cipci” – w restauracji Cewińskiego, u „Perełki” – w drogerii Zygmunta Pertkiewicza, na stacji EKD Radońska. „Adam” miał komórkę informacyjną na poczcie. Kierował nią Kazimierz Baczyński „Mściwy”. Komórka ta miała za zadanie wykrywanie i przejmowanie anonimowych donosów na Polaków, adresowanych do władz niemieckich. Dzięki przejęciu ok. 100 donosów uratowano przed aresztowaniem i represjami ponad 200 osób.
• Działalność kobiet w ramach WSK polegała m.in. na przeszkoleniu i przygotowaniu sanitariuszek do pracy w warunkach wojennych, niesieniu pomocy rannym, zbieraniu leków i materiałów sanitarnych dla ludności cywilnej w akcji „Burza”. Centralnym punktem pomocy była Rada Główna Opiekuńcza, gdzie sanitariuszki ośrodka pełniły dyżury, udzielając pomocy. Groźniejsze przypadki przekazywano do szpitala powiatowego. Ludzi starszych i potrzebujących pomocy kierowano do kuchni, którą prowadziła RGO przy ul. Koronkowej na terenie Fabryki „Sztancmet”.
• Na terenie ośrodka dokonywane były zrzuty skoczków „cichociemnych” (kurierów do kraju) oraz zrzuty materiałowe (broni i różnego rodzaju sprzętu wojskowego). Na terenie ośrodka zrzutowiska znajdowały się w Osowcu, Chawłowie, Książenicach (pod kryptonimami „Durszlak”, „Bal”, „Solnica”), Skułach („Tasak”), Kraśniczej Woli, Izdebnie („Rozłogi”, „Łyżka”). Na terenie ośrodka dokonano 5 zrzutów.
• Na terenie ośrodka działała silnie rozbudowana Tajna Organizacja Nauczania. W jej ramach – poza dozwolonymi przez okupanta szkołami powszechnymi i zawodowymi – prowadzone było w Grodzisku Mazowieckim tajne nauczanie w zakresie szkół średnich. W zorganizowaniu i prowadzeniu tajnego nauczania znaczny udział miał dyrektor przedwojennego Gimnazjum nr 164 w Grodzisku Mazowieckim – mgr Witold Westfal.
• Udzielanie przez Wojskową Służbę Kobiet oraz Radę Główną Opiekuńczą pomocy osobom przebywającym w obozie przejściowym, zorganizowanym przez Niemców w Grodzisku w magazynach na terenie zakładów chemicznych „Grodzisk”, od 6 sierpnia do października 1944 roku. Świadczono przede wszystkim pomoc medyczną, finansową i odzieżową, zaopatrywano w artykuły spożywcze.

• W połowie października 1944 roku, z polecenia komendy ośrodka przekazanego przez Irenę Materską „Bognę”, grupa 4 żołnierzy AK przejęła z zagrody Mariana Zaleskiego „Małego” w Kozerach Nowych broń oddziału ośrodka w Puszczy Kampinoskiej, rozwiązanego po walce z Niemcami pod Budami Zosinymi. Przejęto 1 rkm Bren, 14 karabinów, 17 pistoletów maszynowych Sten, 1 granatnik Stockes, 2 pistolety Smith-Wesson, 2 bomby plastikowe, kilka granatów do Stockesa, granaty obronne, amunicję karabinową i do pistoletów, puszki do produkcji „Filipinek”, kontenery zrzutowe.
• Żołnierze dywersji ośrodka czuwali nad bezpieczeństwem i spokojem osób z konspiracji, m.in. członków Komendy Głównej Armii Krajowej, którzy po Powstaniu Warszawskim znaleźli się na terenie ośrodka. Byli to: płk Jan Mazurkiewicz „Radosław”, dowódca Zgrupowania „Radosław” w powstaniu, który zamieszkał przy ul. Konopnickiej u państwa Grabarków, oraz gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, który przed aresztowaniem i wywiezieniem do Moskwy przebywał w domu przy ul. Przejazdowej u państwa Redlów.
• Zgodnie z rozkazem Komendanta Głównego Armii Krajowej gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka” z 19 stycznia 1945 roku o rozwiązaniu Armii Krajowej i zwolnieniu żołnierzy z przysięgi żołnierskiej zakończono działania konspiracyjne w Ośrodku „Gąbka” – „Osa”. Stało się to na podstawie rozkazu ppłk. Zygmunta Marczewskiego „Kazimierza”, który w tym czasie pełnił funkcję komendanta Podokręgu „Hajduki” –„Hallerowo”.

Urodził się 10 listopada 1921 roku w Sierakowie, w rodzinie Wincentego, farmaceuty, i Zofii z d. Adamskiej. W roku 1932, zgodnie z tradycją rodzinną, został uczniem Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu i harcerzem najstarszej w Wielkopolsce 15. Poznańskiej Drużyny Harcerzy im. Romualda Traugutta. Uczestniczył w wielu wycieczkach i obozach na terenie całego kraju (w tym do Gdyni, Rozewia, Gdańska, Spały, Krakowa, w Góry Świętokrzyskie, do Katowic i Magórki koło Bielska-Białej).
Realizowana wówczas reforma szkolnictwa średniego dotychczasowy jednolity system nauczania w gimnazjach, aż do uzyskania świadectwa maturalnego, rozbiła na 2 etapy: gimnazjalny i licealny. Po zakończeniu pierwszego z tych etapów rodzice zdecydowali o przeniesieniu Janka Garsteckiego do Prywatnego Liceum Koedukacyjnego Miasta Międzychodu im. Heliodora Święcickiego. Wychowawczynią jego klasy była polonistka mgr Antonina Kotkowska. W momencie wybuchu wojny był uczniem II klasy licealnej.
12 grudnia 1939 roku wraz z rodzeństwem i rodzicami został wysiedlony do Niepokalanowa, a następnie przesiedlony do Milanówka. Podjął naukę na tajnych kompletach i zdał egzamin maturalny. Równocześnie przystąpił do Narodowej Organizacji Wojskowej, złożył przysięgę i przyjął pseudonim „Robotnik”. Niebawem uzyskał skierowanie na kursy podoficerskie, które ukończył z wyróżnieniem. W listopadzie 1942 roku oddelegowany został do Wojennej Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty. Po jej ukończeniu w czerwcu 1943 roku uzyskał stopień plutonowego podchorążego i nominację na dowódcę 50. plutonu AK w Grodzisku Mazowieckim w składzie 10. Pułku Piechoty Armii Krajowej. Dowodził formacją liczącą 145 żołnierzy.
W wyniku zdrady jednego z członków konspiracji plut. pchor. Jan Garstecki został 10 sierpnia 1944 roku, podczas dokonanej obławy, ujęty wraz z 4 żołnierzami AK. Stanowili oni uzbrojoną osłonę zakonspirowanego magazynu broni mieszczącego się w piwnicach wznoszonej dopiero willi przy obecnej ul. Wojska Polskiego w Milanówku-Letnisku.
Grożąc rozstrzelaniem okolicznej ludności, zgromadzonej siłą w pobliżu i ustawionej przed lufami karabinów maszynowych, funkcjonariusze SS i żołnierze Wehrmachtu zmusili załogę magazynu do poddania się. Po wyprowadzeniu na zewnątrz wszyscy ujęci zostali skrępowani drutem, a następnie zastrzeleni z broni krótkiej strzałem w tył głowy. Ich zwłoki wrzucone zostały do budynku, który podpalono. Zwęglone szczątki ciał pochowano we wspólnej mogile na cmentarzu w Milanówku. Miejsce zbrodni upamiętniono krzyżem i tablicą.
Jan Garstecki zginął w wieku lat 23. Imię jego upamiętnione zostało także na Pomniku Polskiego Państwa Podziemnego w Poznaniu oraz na pomniku „Poległych za Ojczyznę” w Międzychodzie.

W dniu wypłaty, 28 października 1943 roku, w biurze Fabryki Wyrobów Szmerglowych i Tarcz Szlifierskich „Haeberle i S-ka” pojawiło się 2 mężczyzn. Ominęli oni kolejkę pracowników czekających przy kasie i skierowali się do biura dyrektora fabryki Edwarda Sommera. Tam, przy otwartych drzwiach, jeden z nich oddał do dyrektora kilka strzałów. Po dokonaniu egzekucji obaj napastnicy wyszli z budynku administracji, przeszli przez dziedziniec i nie niepokojeni odjechali na rowerach. Wyrok śmierci miał być wykonany przez członków komórki likwidacyjnej AK jako kara za kolaborację z okupantem (Sommer miał kierować propagandą niemiecką w mieście).
Według innej hipotezy dyrektor odkrył nielegalną produkcję bomb termicznych, prowadzoną przez inż. Ewalda Ohnesorgego „Kometę” (konstruktora bomb) we współpracy z Tadeuszem Federowiczem „Aninem”, i szantażował tą informacją należących do AK pracowników fabryki. Wytwarzanie bomb termicznych z opóźnionym zapłonem, stosowanych przez żołnierzy ZWZ-AK zakonspirowanych na kolei do podpalania wagonów z niemieckimi transportami wojskowymi, rozpoczęło się w 1940 roku.
Dół formularza Po zastrzeleniu dyrektora fabryki „Haeberle i S-ka” Edwarda Sommera przez likwidatorów AK, 28 października rozpoczęły się aresztowania. Do 30 października 1943 roku Niemcy aresztowali 20 mieszkańców miasta, zarówno osoby obecne w biurze podczas egzekucji (9 osób z załogi fabryki), jak i kilkoro pracowników Zakładów Chemicznych „Grodzisk” oraz obywateli piastujących reprezentacyjne funkcje – wszyscy jako zakładnicy trafili do więzienia w Grodzisku. Tam oczekiwać mieli na stracenie. By nie dopuścić do ich zamordowania, członkowie komendy Ośrodka AK „Gąbka” – „Osa” przesłali szefowi niemieckiej policji kryminalnej listę miejscowych folksdojczów z sugestią, że osoby te zostaną z rozkazu dowództwa AK zlikwidowane, jeśli Niemcy nie odstąpią od wykonania wyroku śmierci. Wskutek takiego postępowania aresztowani mieszkańcy Grodziska zostali zwolnieni 5 listopada, ale Niemcy na tym nie poprzestali – w ich miejsce zostali wybrani więźniowie Pawiaka.
18 listopada 1943 roku, ku zaskoczeniu przechodniów i handlujących, na rynek w Grodzisku Mazowieckim zaczęły wjeżdżać niemieckie budy do przewozu więźniów. Po chwili zgromadzeni na placu zrozumieli grozę sytuacji – z więźniarek wyciągano mężczyzn ze skrępowanymi rękami i zakneblowanymi ustami. W miejscu po spalonej mydlarni, na błotnistym podwórku, czekał na nich pluton egzekucyjny. Ku przerażeniu zebranej ludności mężczyzn prowadzono pod mur kamienicy i rozstrzeliwano salwą.
Straconych zostało w zastępstwie mieszkańców Grodziska 20 więźniów Pawiaka. Co najmniej połowę z nich stanowili żołnierze AK Obwodu „Skowronek” (Rejon Błonie-Sochaczew).
Po dokonanej egzekucji ciała zostały zabrane z miejsca tragedii. Rynek zapełnił się natychmiast głównie kobietami, które cisnęły się do miejsca stracenia, żeby maczać chustki we krwi rozstrzelanych i palić świeczki na miejscu ich męczeństwa – notował w Dzienniku okupacyjnym Stanisław Rembek, naoczny świadek zdarzenia. – Nasiąkłą krwią ziemię zebrano starannie i zaniesiono na cmentarz. Świeczki paliły się jeszcze przez szereg dni.

Wtorek 16 stycznia 1945 roku zaczął się jak zwykle od ustawienia na rynku straganów i prowizorycznych kramów nakrytych chustami, pomiędzy które wcisnęły się chłopskie furmanki. Trzymający od rana mróz zelżał po południu, z pogodnego nieba momentami padał drobny śnieg. W środku miasta było rojno jak w ulu – pomiędzy mieszkańcami Grodziska przeciskali się uchodźcy ze zniszczonej w powstaniu stolicy, było ich według rejestrów komitetów opiekuńczych grubo ponad 100 tys., w ich gronie członkowie KG AK, delegaci Rządu RP, powstańcy. Wszyscy mieli jeden cel: zdobyć pożywienie, odzież, sprzedać coś, co pozwoliłoby zarobić parę groszy, słowem – przeżyć kolejny dzień. Przecież koniec okupacji był już blisko, z miasta w pośpiechu ewakuowały się kolumny niemieckiego wojska, pod kościołem św. Anny stały porzucone działa przeciwlotnicze.
Minęło południe, w gwar targowiska wdarł się warkot silników samolotów, za chwilę tuż nad głowami handlujących przeleciały maszyny z gwiazdą na kadłubie. To radzieckie bombowce nurkujące Pe-2, które wyłoniły się zza wieży kościelnej. Leciały tak nisko, że było widać twarze pilotów. Nieoczekiwanie z luków bombowych spadł na ludność stojącą na rynku grad pocisków rozpryskowych. Po pierwszej detonacji tłum rzucił się do ucieczki. Siła rażenia bomb była jednak ogromna, ostre jak brzytwa odłamki leciały w wielu kierunkach, siekąc wszystko, co spotkały na swej drodze. Po chwili cały rynek pokryty był ciałami. Ludzkie zwłoki mieszały się ze zwierzęcym mięsem i fragmentami straganów, śnieg robił się czerwony od krwi. Bombardowanie szło po linii ulic 11 Listopada, Kilińskiego, Kościuszki, bomby spadały na tory kolejowe. Jakby tego było mało, lotnicy prowadzili ostrzał z broni pokładowej, biorąc na cel biegnących ulicami ludzi, rzucali bomby burzące.
Po ustaniu nalotu na rynku słychać było już tylko coraz cichsze jęki konających. Furmanki i dorożki rozwoziły rannych do szpitali, zabitych po prostu układano pokotem na szpitalnych podwórkach. Szpitale w Grodzisku i w Milanówku nie były w stanie udzielić pomocy tak dużej liczbie rannych, z braku bandaży krew buchająca z ran tamowana była papierem. Następnego dnia kilkadziesiąt ciał ofiar poukładanych jak kłody drewna zapełniło aleje cmentarza w Grodzisku. Rodziny przychodziły, aby rozpoznać bliskich.
18 stycznia, już po wkroczeniu Armii Czerwonej, odbyło się 55 pogrzebów, następnego dnia jeszcze 24, trzeciego dnia po masakrze kolejnych 15. W parafialnej księdze zmarłych w dniach 16–18 stycznia zanotowanych zostało 121 zgonów (w całym 1945 roku – 545, 1–2 pogrzeby dziennie), jednak dane dotyczą tylko mieszkańców Grodziska. Szacuje się, że w sowieckim nalocie zginęło ok. 200 osób, drugie tyle zmarło wskutek odniesionych ran. Dokumentacja medyczna dotycząca pomocy udzielonej ofiarom nalotu przez okoliczne szpitale została zniszczona. Jedynym świadectwem jest pamięć tych, którzy przeżyli. Ostatni dzień okupacji niemieckiej, 16 stycznia 1945 roku, pozostaje najtragiczniejszą datą w historii Grodziska Mazowieckiego.

Przedstawione informacje ilustrują i dokumentują przede wszystkim walkę z okupantem prowadzoną przez Ośrodek „Gąbka” – „Osa” Obwodu „Bażant”.
Według ewidencji Ośrodka „Gąbka” – „Osa” w działalność konspiracyjną zaangażowanych było ponad 700 osób (bez służb pomocniczych). Mimo iż działalność bojowa ośrodka była ograniczona ze względu na duże zagęszczenie ludności oraz możliwości represyjne okupanta i miała ona jedynie charakter dywersyjno-obronny, straty w ludziach były bardzo wysokie.
Podsumowując, należy podkreślić, że w latach 1939–1945 Grodzisk Mazowiecki stracił około 5 tys. istnień ludzkich, tj. około 30% mieszkańców, z tego:

• 415 osób zginęło w działaniach wojennych,
• 3743 osoby (głównie ludność żydowska) zostały zamordowane przez Niemców,
• 800 osób zmarło w obozach koncentracyjnych i na skutek ciężkiej pracy przymusowej,
• 67 z 350 wywiezionych przymusowo na roboty do Niemiec zmarło z ran, chorób i wycieńczenia.

Według szacunkowych obliczeń śmierć poniosło ponad 100 osób działających w konspiracji. Doliczając tych, którzy zginęli w czasie działań wojennych we wrześniu 1939 roku, w wyniku represji okupanta, wskutek eksterminacji ludności żydowskiej, pobytu w obozach koncentracyjnych i ciężkiej pracy przymusowej na robotach w III Rzeszy oraz bombardowania miasta w dniu 16 stycznia 1945 roku, Grodzisk opłacił II wojnę światową ciężkimi stratami wśród swoich mieszkańców.

Hm. Gustaw Studziński


Hm. Stefania Studzińska „Aniela”


Jan Kierlańczyk „Ryszard”


Plut. pchor. Jan Andrzej Garstecki „Robotnik”


Kpt. inż, Wacław Konarzewski „Stanisław”


Dr med. Jerzy Szpakowski „Bronisław”


nż. Edward Ohncsorge „Kometa”


Dr Jan Czerkas-Chodosowski „Gruby”


Grupa zakładników (po zamachu na Sommersa) opuszcza grodziskie więzienie (5 listopada 1943 roku)


Miejsce straceń dzień po egzekucji (19 listopada 1943 roku)


Krzyż w miejscu straceń (rok 1945)


Radzieckie bombowce nurkujące Pe-2


Grupa ocalonych zakładników z Grodziska na spotkaniu w 1947 roku


Fragment pomnika „Miejsce Straceń”

1. Ryszard Jerzy Chmielewski, Jerzy Kowalczyk, Janusz Sobieraj, Ośrodek Armii Krajowej „Gąbka” – „Osa”. Grodzisk Mazowiecki w Obwodzie „Bażant”, Grodzisk Mazowiecki 1991.
2. https://www.facebook.com/pg/miejscapamiecigrodzisk/posts/?ref=page_internal
3. http://miejscapamiecigrodzisk.pl/mapa/miejscapamieci/
4. http://www.stankiewicze.com/pawiak/nazd2.htm
5. Władysław Bartoszewski, Warszawski pierścień śmierci 1939–1944. Terror hitlerowski w okupowanej stolicy, Warszawa 2008.
6. http://www.stankiewicze.com/pawiak/grodzisk.htm
7. http://akwielkopolska.pl/biograms/index/biograms/1,178,0,0,Biogramy,Strona1,1.html