Obwód Pułtusk

Pułtusk
Pomnik „Walki i Męczeństwa” poświęcony pamięci żołnierzy Armii Krajowej zamordowanych przez Niemców w 1942 roku, Pułtusk – przed dworcem PKS, ul. Daszyńskiego. http://tc.ciechanow.pl/fotoreportaz-167-swieto_niepodleglosci.html#/resources/image/fotoreportaze/big/167/200911141530275.jpg U podstawy wykonanego z brązu pomnika leży granitowa płyta, pod nią znajdują się urny z ziemią z miejsc straceń, m.in. z okolic Charkowa i z Monte Cassino. Nowy pomnik stanął na miejscu egzekucji z 1942 roku, bliżej budynku Powiatowego Urzędu Pracy niż jego poprzednik autorstwa artystki-plastyka Marii Maliszewskiej i architekta Jerzego Trzebskiego. Na cokole poprzedniego pomnika widniał napis Zginęli walcząc o lepsze jutro, o Polskę Ludową, który został zdjęty po zmianie ustroju, wówczas przywrócono pamięć o zamordowanych na Nowym Rynku.

W miejscu usytuowania pomnika 17 grudnia 1942 roku, podczas publicznej egzekucji, zostali zamordowani:
  • ppor. Bronisław Dębiński – zastępca komendanta obwodu Pułtusk AK,
  • ppor. Juliusz Kubis – szef oddziału I Obwodu Pułtusk AK,
  • Stefan Krzykowski – nauczyciel z Jednorożca,
  • Henryk Smoleński – urzędnik z Przasnysza.
Zginęli z okrzykiem Jeszcze Polska nie zginęła!
Egzekucja była wynikiem działalności w strukturach organizacyjnych AK agenta Gestapo Franciszka Zielińskiego „Wyrwy”.

Komenda Obwodu Pułtusk

  • Komendant:
    • plut. Bolesław Nodzykowski „Mały” – od 1940 do czerwca 1941 roku, wobec zagrożenia aresztowaniem przeniesiony na teren obwodu Maków Mazowiecki, powieszony publicznie na zamku w Ciechanowie 17 grudnia 1942 roku;
    • ppor. Wiktor Sordyl „Buk”, sekretarz Nadleśnictwa Pułtusk – od czerwca 1941 do sierpnia 1942 roku, jesienią 1942 roku przeszedł do Narodowych Sił Zbrojnych;
    • por. rez. Stanisław Dąbrowski „Lech”, profesor gimnazjum pułtuskiego – od sierpnia 1942 do połowy 1943 roku, wobec zagrożenia aresztowaniem został przeniesiony do sztabu Komendy Podokręgu Północnego w Warszawie;
    • pchor./ppor. Wiktor Karłowicz „Kruk”, urzędnik – od lipca 1943 do stycznia 1945 roku.
  • Zastępca
    • chor. Adam Wendrowski „Jadwiga” – od 1943 do 10 czerwca 1944 roku, aresztowany przez Niemców, zakatowany na śmierć w Grominie.

Organizacja Obwodu

  • Rejon I (gminy-placówki Gołębie, Kozłowo i Nasielsk) – Konstanty Kociszewski „Górka”,
  • Rejon II (gminy-placówki Gzowo, Kleszewo i Winnica) – Jan Szczepański „Laska”,
  • Rejon III (gminy-placówki Lubiel, Obryte i Zatory) – NN „Obrus”.
Osobną placówkę, którą dowodził Jan Blicharz „Laur”, „Rzędzian”, stanowiło miasto Pułtusk. Charakterystyczną cechą tej jednostki konspiracyjnej było wysokie nasycenie kadrą podoficerską wywodzącą się z 13. Pułku Piechoty WP.
Stany osobowe AK na terenie powiatu są trudne do oszacowania. Należy oceniać, że w samym tylko Obwodzie AK „Pstrąg” liczebność szeregów AK sięgała 1400 ludzi. Podejmując próbę oceny wysiłku konspiracyjnego powiatu Pułtusk, należałoby też uwzględnić żołnierzy Ośrodka V (III) Obwodu „Rajski Ptak”, wywodzących się z gmin Wyszków i Somianka, z których sformowano aż 11 plutonów konspiracyjnych AK. Stany osobowe całego ośrodka wyszkowskiego (V/III) miały jakoby liczyć około 2500 ludzi, w tym 1250 osób w plutonach bojowych (reszta w służbach pomocniczych – WSOP i WSK). Można sądzić, że z tej liczby mniej więcej połowę stanowili żołnierze wywodzący się z terenu gmin należących do przedwojennego powiatu Pułtusk.
Liczebność AK w obu częściach powiatu należałoby zatem oszacować łącznie na blisko 2700 zaprzysiężonych żołnierzy konspiracji.

Akcje sabotażowo-dywersyjne i likwidacyjne

W ciągu całego 1943 roku w Obwodzie Pułtusk wykonano 22 wyroki śmierci za zdradę i szpiegostwo. Przeprowadzono m.in. następujące akcje:
  • 20 sierpnia 1943 roku przeprowadzono na terenie podokręgu trzecią z kolei akcję w ramach „Taśmy”. Mowa tu o ataku na strażnicę Grenzschutzu w Sieczychach (powiat ostrowski, włączony przez Niemców do powiatu pułtuskiego w regencji ciechanowskiej). Akcję tę przeprowadził pluton Grupy Szturmowej (Oddziału Specjalnego KG „Jerzy”), sformowanej z Hufca Szarych Szeregów „Sad” z Warszawy. Pluton dowodzony był przez pchor. Andrzeja Romockiego „Morro”.
  • 8 października 1943 roku patrol Kedywu z placówki Obryte, pod dowództwem „Kazika” przeprowadził zamach na zarządcę majątku ziemskiego w Przewodnie, niejakiego Siergieja Sidorenkę. Poprzednio był on komendantem obozu pracy w Pułtusku i znany był jako wyjątkowy sadysta. Akcja nie powiodła się, bowiem Sidorenko, mimo 5 postrzałów, zdołał zbiec. Zabito natomiast Niemca Hermana Jonga, geodetę z Królewca, który przypadkowo przebywał w mieszkaniu Sidorenki.
  • Pod koniec października 1943 roku (dokładna data nie jest znana) patrol Kedywu pod dowództwem „Kazika” z placówki Kozłowo zastrzelił leśniczego Mogilnickiego, konfidenta niemieckiej policji bezpieczeństwa.
  • W nocy 29 czerwca 1944 roku patrol Kedywu Obwodu Pułtusk przeprowadził napad na kwaterujący we wsi Skaszewo oddział własowców. W trakcie gwałtownej walki zdobyto 2 rkm, 12 pistoletów maszynowych, 120 granatów.
  • Latem 1944 roku (dokładna data nie jest znana) patrol Kedywu z placówki Gołębie Obwodu Pułtusk, dowodzony przez plut. Wacława Kucharskiego „Gedeona”, uwolnił z obozu dla Polaków w Kleszewie 12 dziewcząt. Mimo zarządzonego pościgu Niemcom nie udało się nikogo schwytać.
  • W drugiej połowie 1944 roku (dokładnej daty nie udało się ustalić) patrol Kedywu Obwodu Pułtusk pod dowództwem por. Karola Bilińskiego „Ego” natknął się w pobliżu wsi Włosty na oddział żandarmerii, który konwojował 15 furmanek ze złapanymi we wsi Szyszki 150 Polakami. Cała grupa miała być zatrudniona przy robotach fortyfikacyjnych na linii Narwi. Po krótkiej wymianie ognia zdołano rozpędzić żandarmów, a więźniów uwolnić.

Końcowy okres okupacji

W końcowym okresie okupacji Obwód AK Pułtusk poniósł znaczne straty w wyniku niemieckich represji i aresztowań. Duża grupa pułtuskich konspiratorów została aresztowana przez Gestapo w dniach 9–14 czerwca 1944 roku. Zastępca komendanta obwodu Adam T. Wendrowski „Jadwiga” został zakatowany w czasie śledztwa 10 czerwca, pozostałych po ciężkim śledztwie uwięziono w obozie w Pomiechówku (w Forcie III, gdzie zostali zamordowani 30 lipca 1944 roku, podczas likwidacji obozu). Uwięzione w pułtuskim Gestapo ofiary kolejnej fali niemieckich aresztowań z lipca 1944 roku zostały rozstrzelane 5 września 1944 roku, w momencie zbliżania się do miasta wojsk sowieckich.

Akcja „Burza”

Na terenie Podokręgu Północnego Obszaru Warszawskiego AK, w skład którego wchodził Obwód Pułtusk, akcja „Burza” w zasadzie nie została zrealizowana, przede wszystkim z powodu fatalnego uzbrojenia. Ograniczono się tu do drobnych wystąpień niedużych oddziałów partyzanckich. Kpt. Czesław Benicki „Komar” – zastępca komendanta Obwodu Garwolin w rozkazie z 28 sierpnia 1944 roku zalecał m.in.: Akcję „Burzy” przeprowadzić tylko nielicznymi oddziałami, starając się ukryć zdobytą broń. Wytypować na dowódców ludzi, gwarantujących niewykonanie zarządzeń sowieckich wcielenia do armii czerwonej lub Berlinga i przejście wraz z ludźmi w podziemie. W końcu września oddział bojowy obwodu Pułtusk, pod dowództwem kierownika referatu dywersyjnego por. Karola Bilińskiego „Ego”, dokonał napadu na niemieckiego leśniczego w leśnictwie Kuchary w gminie Ojrzeń. Zdobyto kilka karabinów, dubeltówkę, pistolet, maszynę do pisania, pieniądze. Leśniczemu z uwagi na poprawny stosunek do Polaków, darowano życie. Represji nie było. W rozmowach bowiem wtrącano zdania w języku angielskim i francuskim, co nasunęło Niemcom przypuszczenie, że akcję przeprowadzili angielscy spadochroniarze.

Inne egzekucje 17 grudnia 1942 roku

  • Dziedziniec zamku w Ciechanowie:
    • pchor. Tadeusz Jurecki „Wrona”, „Klimek” – szef łączności Obwodu Ciechanów,
    • Zenobia Jelińska „Tereska” – kurier na trasie Przasnysz – Ciechanów,
    • Kazimiera Grzelak,
    • Bolesław Nodzykowski „Mały” – organizator i 1 komendant ZWZ Obwodu Pułtusk AK.
  • Rynek w Mławie:
    • Jadwiga Michalina Czechowska „Nastka” – kurier Komendy Obwodu AK,
    • Jan Wasiłowski „Janusz” – szef II oddziału komendy Obwodu,
    • Bronisław Żebrowski „Nurek” – inspektor Inspektoratu II AK,
    • Eugeniusz Jastrzębowski „Feliks”.
  • Rynek w Przasnyszu:
    • ppor. Zenon Kiembrowski „Konrad” – komendant,
    • Władysław Otłowski „Woyna” – zastępca komendanta, a po aresztowaniu następca,
    • Edmund Zdanowski „Maks” – szef wywiadu,
    • Marian Arct „Luty” – szef łączności,
    • Maria Kaczyńska, która kierowała komórką Biura Informacji i Propagandy.
Egzekucje, które odbyły się tego samego dnia, miały zastraszyć i sterroryzować polskie społeczeństwo na północnym Mazowszu.

Zdjęcia

Pułtusk
Kwatera z nazwiskami mieszcząca prochy członków ruchu oporu powieszonych w Przasnyszu i Ciechanowie 17 grudnia 1942 roku, cmentarz w Przasnyszu
https://dobroni.pl/rekonstrukcja-zdjecia/128357

Pułtusk
Tablica poświęcona żołnierzom Armii Krajowej powieszonym 17 grudnia 1942 roku przez policję niemiecką. Tablica umieszczona jest w ławie na ścianie bloku w Ciechanowie, róg ul. Stary Rynek i Chrobrego

Piśmiennictwo

  1. Jan Gozdawa-Gołębiewski, Obszar Warszawski Armii Krajowej, Lublin 1992.
  2. Kazimierz Krajewski, Obwód AK Pułtusk „Pstrąg” w końcowym okresie okupacji niemieckiej [w:] tegoż, Podziemie niepodległościowe w powiecie Pułtusk po 1944 r., Warszawa-Pułtusk 2016.
  3. http://www.dws-xip.pl/PW/formacje/pw2022a.html
  4. http://www.tc.ciechanow.pl/aktualnosc-7416-pultusk__odslonieto_nowy_pomnik_walki_i_meczenstwa_.html
  5. http://tc.ciechanow.pl/aktualnosc-5375-w_grudusku_odslonieto_tablice_upamietniajaca_smierc_zolnierzy_ak.html
  6. http://szpzl-zegrze.waw.pl/pdf/publikacje/komunikaty/komunikat_30_2.pdf
  7. http://gosc.pl/doc/1410970.Tragiczna-gwiazdka

Pytania testowe