Cmentarz Powstańców Warszawy
ul. Wolska 174/176
Cmentarz jest największą nekropolią Powstania Warszawskiego, zajmującą obecnie obszar 1,5 ha – założoną 25 listopada 1945 roku. Z terenu całej Warszawy ekshumowano cywilów i żołnierzy powstania. Pierwszych pochówków dokonano już 30 listopada, składając szczątki odnalezione podczas ekshumacji przy ul. Mokotowskiej 24/29. Dziś spoczywa tu ok. 104 tys. poległych i pomordowanych.
W 2012 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.
Groby ludności cywilnej
Nagrobki projektu Tadeusza Wyrzykowskiego
Pomnik Polegli Niepokonani, wystawiony w 1973 roku według projektu artysty rzeźbiarza Gustawa Zemły – był pierwszym monumentalnym pomnikiem Powstania Warszawskiego
Tablica na kurhanie (wmontowana w zbocze kurhanu, ale od strony zachodniej, przez co jest trudno widoczna)
Napis na tablicy:
W tym miejscu spoczywają prochy ponad 50 tysięcy Polaków, cywilnych mieszkańców Warszawy oraz żołnierzy Armii Krajowej, poległych za wolność Ojczyzny zamordowanych przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego w sierpniu i wrześniu 1944 r. 6 VIII 1946 r. złożono tu 117 trumien z prochami osób zamordowanych i spalonych przewiezionych między innymi: z siedziby Gestapo w Al. Szucha, ul. Wolskiej, ul. Górczewskiej, Parku Sowińskiego, ze szpitala św. Stanisława (fabryka Franaszka), ul. Moczydło, ul. Młynarskiej.
Krzyż-ołtarz
Na osi Alei Głównej, przy murze Cmentarza Wolskiego, w 60. rocznicę wybuchu powstania wystawiono kamienny ołtarz z krzyżem i emblematem Polski walczącej. Powstał z inicjatywy środowisk kombatanckich (zwłaszcza Światowego Związku Żołnierzy AK i Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy), dążących do nadania cmentarzowi charakteru sakralnego. Został zaprojektowany przez Tadeusza Wyrzykowskiego.
Tablica poświęcona harcerzom
W 2009 roku przy Alei Głównej wystawiono kamienną tablicę ku czci harcerzy Szarych Szeregów poległych w czasie II wojny światowej i w Powstaniu Warszawskim.
Grób gen. Mikołaja Prusa-Więckowskiego i jego rodziny zabitej w powstaniu (żona Wanda z domu Dzianott de Castellati i 13-letni syn Janusz)
Pylony przy wejściu na cmentarz od strony ul. Wolskiej
Szklane prostopadłościany, na których umieszczono nazwiska cywilnych ofiar powstania – przy każdym nazwisku znajduje się data urodzenia oraz miejsce ostatniego pobytu
Pomnik Matki
Wanda Traczyk-Stawska, przewodnicząca Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej, podczas obchodów 70. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego pod pomnikiem Polegli Niepokonani w Warszawie (rok 2014)
Wanda Traczyk-Stawska, Cmentarz Powstańców Warszawy (2 października 2015 roku)
Cmentarz Powstańców Warszawy na Woli
Cmentarz Powstańców Warszawy
ul. Wolska 174/176
Cmentarz jest największą nekropolią Powstania Warszawskiego, zajmującą obecnie obszar 1,5 ha – założoną 25 listopada 1945 roku. Z terenu całej Warszawy ekshumowano cywilów i żołnierzy powstania. Pierwszych pochówków dokonano już 30 listopada, składając szczątki odnalezione podczas ekshumacji przy ul. Mokotowskiej 24/29. Dziś spoczywa tu ok. 104 tys. poległych i pomordowanych.
W 2012 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.
Pochówki na cmentarzu
Już w lipcu 1945 roku powstała idea stworzenia Cmentarza Poległych w Powstaniu 1944 roku. Trzeba było pilnie wybrać miejsce do złożenia tysięcy ofiar.
Wyborem miejsca pod nowy cmentarz zajęło się Biuro Odbudowy Stolicy. We wrześniu 1945 roku BOS zwrócił się do Starostwa Grodzkiego Warszawa-Zachód z uzasadnieniem wyboru terenów pod przyszły cmentarz. Wybrany został teren o powierzchni 8 ha na Woli, koło katolickiego cmentarza wolskiego. W uzasadnieniu napisano, że miejsce to sąsiaduje z redutą Sowińskiego, pamiątką historyczną z powstania listopadowego oraz miejscami martyrologii z powstania sierpniowego.
Cmentarz został otwarty 25 listopada 1945 roku z przeznaczeniem na pochówki osób ekshumowanych, początkowo do zbiorowych grobów „przejściowych” z ulic i placów Warszawy, poległych głównie podczas Powstania Warszawskiego.
Pierwsze pochówki na Cmentarzu Powstańców Warszawy odbyły się już w listopadzie 1945 roku i trwały do początku lat 50.
Największy pogrzeb odbył się 6 sierpnia 1946 roku, kiedy na Wolę zwieziono 5,5 t. prochów (117 wielkich trumien-urn) osób zamordowanych i spalonych w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego na terenach dawnego Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (Al. Ujazdowskie), siedziby Gestapo przy al. Szucha, a także z samej Woli, w tym z masowej eksterminacji mieszkańców określanej jako rzeź Woli.
Wobec wzrastającej niechęci rządu lubelskiego i jego warszawskich władz lokalnych wobec Armii Krajowej, jej poległych żołnierzy najchętniej chowano na wolskim Cmentarzu Powstańców Warszawy jako bezimiennych cywilów.
Na cmentarzu jest niewiele pojedynczych grobów. Ludzkie szczątki pogrzebano w 177 zbiorowych mogiłach oraz w kurhanie o wymiarach 4x6 m. Oblicza się, iż zawiera on ok. 12 t. prochów, co odpowiada liczbie ok. 50 tys. osób.
Mogiła przez pewien czas nie była zamknięta. Przez kilka miesięcy zwożono tu bowiem jeszcze ludzkie prochy z innych warszawskich dzielnic, z Czerniakowa, z Żoliborza. W sumie pod kurhanem spoczywa łącznie około 20 t. ludzkich prochów.
Na cmentarzu pochowano także inne ofiary lat okupacji niemieckiej, m.in.: żołnierzy kampanii wrześniowej, walk o Warszawę z 1945 roku, Żydów rozstrzeliwanych w latach 1940–1943 na stadionie „Skry” przy ul. Okopowej, więźniów Pawiaka i okolicznych mieszkańców.
Liczba pochowanych żołnierzy powstania szacowana jest na 8–10 tys.
80% pochowanych to cywile (ludność cywilną przewodnicząca Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy Wanda Traczyk-Stawska nazwała głównym bohaterem Powstania Warszawskiego), w większości pochowani anonimowo.
Do 2014 roku ustalono ok. 3 300 nazwisk osób pochowanych na cmentarzu, pozostałe to ofiary bezimienne.
Wyborem miejsca pod nowy cmentarz zajęło się Biuro Odbudowy Stolicy. We wrześniu 1945 roku BOS zwrócił się do Starostwa Grodzkiego Warszawa-Zachód z uzasadnieniem wyboru terenów pod przyszły cmentarz. Wybrany został teren o powierzchni 8 ha na Woli, koło katolickiego cmentarza wolskiego. W uzasadnieniu napisano, że miejsce to sąsiaduje z redutą Sowińskiego, pamiątką historyczną z powstania listopadowego oraz miejscami martyrologii z powstania sierpniowego.
Cmentarz został otwarty 25 listopada 1945 roku z przeznaczeniem na pochówki osób ekshumowanych, początkowo do zbiorowych grobów „przejściowych” z ulic i placów Warszawy, poległych głównie podczas Powstania Warszawskiego.
Pierwsze pochówki na Cmentarzu Powstańców Warszawy odbyły się już w listopadzie 1945 roku i trwały do początku lat 50.
Największy pogrzeb odbył się 6 sierpnia 1946 roku, kiedy na Wolę zwieziono 5,5 t. prochów (117 wielkich trumien-urn) osób zamordowanych i spalonych w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego na terenach dawnego Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych (Al. Ujazdowskie), siedziby Gestapo przy al. Szucha, a także z samej Woli, w tym z masowej eksterminacji mieszkańców określanej jako rzeź Woli.
Wobec wzrastającej niechęci rządu lubelskiego i jego warszawskich władz lokalnych wobec Armii Krajowej, jej poległych żołnierzy najchętniej chowano na wolskim Cmentarzu Powstańców Warszawy jako bezimiennych cywilów.
Na cmentarzu jest niewiele pojedynczych grobów. Ludzkie szczątki pogrzebano w 177 zbiorowych mogiłach oraz w kurhanie o wymiarach 4x6 m. Oblicza się, iż zawiera on ok. 12 t. prochów, co odpowiada liczbie ok. 50 tys. osób.
Mogiła przez pewien czas nie była zamknięta. Przez kilka miesięcy zwożono tu bowiem jeszcze ludzkie prochy z innych warszawskich dzielnic, z Czerniakowa, z Żoliborza. W sumie pod kurhanem spoczywa łącznie około 20 t. ludzkich prochów.
Na cmentarzu pochowano także inne ofiary lat okupacji niemieckiej, m.in.: żołnierzy kampanii wrześniowej, walk o Warszawę z 1945 roku, Żydów rozstrzeliwanych w latach 1940–1943 na stadionie „Skry” przy ul. Okopowej, więźniów Pawiaka i okolicznych mieszkańców.
Liczba pochowanych żołnierzy powstania szacowana jest na 8–10 tys.
80% pochowanych to cywile (ludność cywilną przewodnicząca Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy Wanda Traczyk-Stawska nazwała głównym bohaterem Powstania Warszawskiego), w większości pochowani anonimowo.
Do 2014 roku ustalono ok. 3 300 nazwisk osób pochowanych na cmentarzu, pozostałe to ofiary bezimienne.
Cmentarz Powstańców Warszawy przed 1990 rokiem
Z powodów politycznych próbowano dość skutecznie zamazać wymowę cmentarza.
W osobnych kwaterach pochowano np. ofiary II wojny światowej niezwiązane z Powstaniem Warszawskim, jak żołnierzy września 1939 roku, żołnierzy 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, żołnierzy sowieckich, Żydów zamordowanych na terenie stadionu „Skry”, a nawet tzw. „utrwalaczy władzy ludowej”.
Nieprzychylna Powstaniu Warszawskiemu polityka władz Polski Ludowej sprawiła, że przez dziesięciolecia oficjalnie nie wspominano o istnieniu wolskiej nekropolii, nie odbywały się tam uroczystości rocznicowe, a cmentarz był utrzymywany w stanie zaniedbania.
Obowiązywał zakaz wystawiania nagrobków, co uzasadniano mającymi lada moment nastąpić pracami porządkowymi. Faktycznie, jak pokazują zdjęcia z lat 50. XX w., rodziny zmarłych starały się chociaż o symboliczny krzyż, często stawiając go po kryjomu i mimo że służba cmentarna była zobowiązana do usuwania wszystkich samowolnie zbudowanych pomników.
Formalnie nekropolia pozostawała pod administracją władz miejskich, lecz z czasem kontrolę nad miejscem przejął Związek Bojowników o Wolności Demokrację, decydując o tym, kto i jaki napis może umieścić na nagrobkach. Już zresztą pod koniec lat 40. XX w. wiele osób grzebano anonimowo, mimo iż dało się ustalić ich personalia (dotyczyło to zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej). Co najmniej do połowy ostatniej dekady XX w. obowiązywał regulamin zabraniający m.in. samowolnego umieszczania napisów na pomnikach.
Cmentarz nie był również w żaden sposób oznaczony w terenie, a jedyne informacje o charakterze miejsca umieszczono w głębi nekropolii lub starano się je ukryć. Ich treść nie oddawała prawdziwej genezy pochówków.
Dopiero w 2001 roku udało się umieścić na pomniku Polegli Niepokonani emblematy Polski Walczącej, które jednoznacznie mówią o charakterze monumentu i miejsca. Kiedy na wniosek środowisk powstańczych przy pomniku ustawiono też symboliczne krzyże, zostały one zdewastowane.
W osobnych kwaterach pochowano np. ofiary II wojny światowej niezwiązane z Powstaniem Warszawskim, jak żołnierzy września 1939 roku, żołnierzy 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, żołnierzy sowieckich, Żydów zamordowanych na terenie stadionu „Skry”, a nawet tzw. „utrwalaczy władzy ludowej”.
Nieprzychylna Powstaniu Warszawskiemu polityka władz Polski Ludowej sprawiła, że przez dziesięciolecia oficjalnie nie wspominano o istnieniu wolskiej nekropolii, nie odbywały się tam uroczystości rocznicowe, a cmentarz był utrzymywany w stanie zaniedbania.
Obowiązywał zakaz wystawiania nagrobków, co uzasadniano mającymi lada moment nastąpić pracami porządkowymi. Faktycznie, jak pokazują zdjęcia z lat 50. XX w., rodziny zmarłych starały się chociaż o symboliczny krzyż, często stawiając go po kryjomu i mimo że służba cmentarna była zobowiązana do usuwania wszystkich samowolnie zbudowanych pomników.
Formalnie nekropolia pozostawała pod administracją władz miejskich, lecz z czasem kontrolę nad miejscem przejął Związek Bojowników o Wolności Demokrację, decydując o tym, kto i jaki napis może umieścić na nagrobkach. Już zresztą pod koniec lat 40. XX w. wiele osób grzebano anonimowo, mimo iż dało się ustalić ich personalia (dotyczyło to zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej). Co najmniej do połowy ostatniej dekady XX w. obowiązywał regulamin zabraniający m.in. samowolnego umieszczania napisów na pomnikach.
Cmentarz nie był również w żaden sposób oznaczony w terenie, a jedyne informacje o charakterze miejsca umieszczono w głębi nekropolii lub starano się je ukryć. Ich treść nie oddawała prawdziwej genezy pochówków.
Dopiero w 2001 roku udało się umieścić na pomniku Polegli Niepokonani emblematy Polski Walczącej, które jednoznacznie mówią o charakterze monumentu i miejsca. Kiedy na wniosek środowisk powstańczych przy pomniku ustawiono też symboliczne krzyże, zostały one zdewastowane.
Uświetnianie cmentarza
Pierwszy projekt cmentarza na prośbę płk. Jana Mazurkiewicza ps. „Radosław” wykonali Romuald Gutt (projekt cmentarza) i Alina Scholtz (aranżacja zieleni). Kolejny projekt, obowiązujący do dziś – jest autorstwa Tadeusza Wyrzykowskiego, który krzyże na mogiłach zastąpił prostokątnymi tablicami bez żadnych oznaczeń powstańczych wskazujących na okoliczności śmierci. Stało się to potem przyczyną niezadowolenia środowisk powstańczych i rodzin wielu ofiar.
Przez kilkanaście lat Cmentarz Powstańców Warszawy znajdował się w stanie skrajnego zaniedbania. Z projektu Romualda Gutta i Aliny Scholtz zrealizowano tylko Aleję Główną, kilka ścieżek między kwaterami, a dawną gliniankę zamieniono na staw. Nieliczne nagrobki miały charakter nietrwały i nawet kurhan z prochami pomordowanych oznaczony był tylko prostym, metalowym krzyżem, skromną, kamienną płytą i prowizoryczną tablicą z napisem:
Tu spoczywają prochy tysięcy ofiar faszyzmu hitlerowskiego zamordowanych i spalonych w Warszawie 1944 r.
W początku l. 60. XX w., według projektu artysty rzeźbiarza Tadeusza Wyrzykowskiego, wykonano szereg prac, które znacznie poprawiły estetykę cmentarza, aczkolwiek dziś budzą pewne kontrowersje (zwłaszcza w środowiskach kombatanckich).
Kwatery zostały uregulowane, a teren obsadzono krzewami oraz drzewami, w czym bezpośrednio wzorowano się na pierwotnym planie. Jednocześnie teren cmentarza został bardzo zmniejszony i ograniczony od wschodu ul. Józefa Sowińskiego. Na pozostałej części utworzono skwer, nazwany z czasem Parkiem Powstańców Warszawy.
Jednak najistotniejszą zmianą było wystawienie ujednoliconych nagrobków w formie pionowych, kamiennych płyt z kombatanckim odznaczeniem Polski Ludowej, tzw. Krzyżem Grunwaldu. Pod nim umieszczono napis: Polegli w walce o wolność w Powstaniu Warszawskim 1944 r., co może zostać odczytane jako „przywłaszczanie” przez komunistyczne władze ówczesnej Polski idei powstania.
Jednocześnie nazwiska pochowanych znalazły się na nielicznych pomnikach, a w większości wypadków podano tylko liczbę osób z określeniem nieznany.
W 1973 roku wystawiono Pomnik Polegli Niepokonani.
Aż do XXI w. cmentarz był praktycznie pozbawiony emblematów powstania.
W 2001 roku monument Polegli Niepokonani, stojący na kurhanie z prochami 50 tys. ludzi, został, zgodnie z postulatami kombatantów z ŚZŻAK, uzupełniony o symbolikę sakralną i powstańczą. Na tarczy umierającego wojownika oraz na stojącej obok barykadzie pojawiły się kotwice, a na dwóch barykadach stanęły kamienne krzyże oraz napis Powstanie Warszawskie 44 przypominające, że miejsce to jest gigantyczną mogiłą.
Od 2004 roku przy murze Cmentarza Wolskiego stoi olbrzymi krzyż-ołtarz nawiązujący do pierwszego projektu Cmentarza Powstańców Warszawy, a przy wejściu, od ul. Wolskiej duży kamień z nazwą cmentarza. Bardzo dobrym źródłem wiedzy jest duży kamień z wyrytą na nim informacją o historii i przeznaczeniu tego obiektu.
W roku 2009 po drugiej stronie ul. Sowińskiego ustawiono potężną tablicę ku czci harcerzy Szarych Szeregów. W roku 2010 natomiast, w celu poprawienia dostępu do informacji o cmentarzu, Urząd Dzielnicy Wola stworzył elektroniczną wersję ksiąg Cmentarza Powstańców Warszawy. Księgi są dostępne przez Internet, zostały też wysłane do PCK i do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, która planuje modernizację cmentarza. Poza zmianą tablic nagrobnych planowane jest wybudowanie Ściany Pamięci, na której dopisywano by kolejne ustalone nazwiska pochowanych osób.
Dzięki staraniom Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy w 2012 roku rozpoczęto remont jego części. Wszystkie nagrobki w tzw. dużych kwaterach zastąpiono nowymi. Wymienione zostały pomniki w małych kwaterach wzdłuż muru. Posadzono żywopłot na granicy cmentarza, uporządkowano teren od strony ul. Wolskiej, wyremontowano chodniki i schody. Wzniesiono także nową bramę, którą zaprojektował Marek Moderau. Poszczególne etapy prac finansowane były ze środków Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Urzędu Dzielnicy Wola.
W 2014 roku ogłoszono konkurs na projekt pawilonu z ekspozycją o życiu i śmierci w okupowanej Warszawie i Murem Pamięci wraz z otoczeniem.
W 2015 roku prace renowacyjne Cmentarza Powstańców Warszawy, nad którymi w 2012 roku Patronat Honorowy objął Prezydent RP Bronisław Komorowski, były systematycznie kontynuowane. Do momentu 70. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego dokonano wymiany znacznej części tablic w poszczególnych kwaterach. Na nowych granitowych tablicach znajdują się krzyże i symbole Polski Walczącej. Napisy wyraźnie nawiązują do faktu, że pochowane są tu osoby poległe w Powstaniu Warszawskim, żołnierze i ludność cywilna.
Przy wejściu na cmentarz od strony ul. Wolskiej pojawiły się pylony będące swojego rodzaju bramą wejściową na cmentarz, który nie jest w dalszym ciągu ogrodzony.
Wymieniono nawierzchnie alejek w przeważającej części cmentarza.
W 2015 roku w parku ustawiono ponad 90 szklanych smukłych prostopadłościanów, na których umieszczono ponad 50 tys. nazwisk. Przy każdym nazwisku znajduje się data urodzenia oraz miejsce ostatniego pobytu.
Od 2015 roku 5 sierpnia jest organizowany Marsz Pamięci. Po oficjalnych uroczystościach w hołdzie ludności cywilnej Woli przy Pomniku Pamięci 50 tysięcy mieszkańców Woli zamordowanych przez Niemców w trakcie Powstania Warszawskiego, znajdującym się w rozwidleniu ul. Leszno i Al. Solidarności, warszawiacy przechodzą ul. Okopową, Wolską i Redutową na Cmentarz Powstańców Warszawy na Woli.
W maju 2017 roku, w czasie obchodów Dnia Matki, w Parku Powstańców Warszawy przy Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli został odsłonięty Pomnik Matki.
8 czerwca 2017 roku Rada Warszawy nadała jednogłośnie Wandzie Traczyk-Stawskiej tytuł Honorowego Obywatela Warszawy. Jej kandydaturę zgłosiła prezydent m.st. Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz w uznaniu szczególnych zasług dla przywrócenia w świadomości warszawiaków i całego kraju wiedzy o ludności cywilnej w okresie powstania.
Dzięki determinacji Wandy Traczyk-Stawskiej Sejm jednogłośnie we wrześniu 2015 roku ustanowił dzień 2 października Dniem Pamięci o Cywilnej Ludności Warszawy.
Przez kilkanaście lat Cmentarz Powstańców Warszawy znajdował się w stanie skrajnego zaniedbania. Z projektu Romualda Gutta i Aliny Scholtz zrealizowano tylko Aleję Główną, kilka ścieżek między kwaterami, a dawną gliniankę zamieniono na staw. Nieliczne nagrobki miały charakter nietrwały i nawet kurhan z prochami pomordowanych oznaczony był tylko prostym, metalowym krzyżem, skromną, kamienną płytą i prowizoryczną tablicą z napisem:
Tu spoczywają prochy tysięcy ofiar faszyzmu hitlerowskiego zamordowanych i spalonych w Warszawie 1944 r.
W początku l. 60. XX w., według projektu artysty rzeźbiarza Tadeusza Wyrzykowskiego, wykonano szereg prac, które znacznie poprawiły estetykę cmentarza, aczkolwiek dziś budzą pewne kontrowersje (zwłaszcza w środowiskach kombatanckich).
Kwatery zostały uregulowane, a teren obsadzono krzewami oraz drzewami, w czym bezpośrednio wzorowano się na pierwotnym planie. Jednocześnie teren cmentarza został bardzo zmniejszony i ograniczony od wschodu ul. Józefa Sowińskiego. Na pozostałej części utworzono skwer, nazwany z czasem Parkiem Powstańców Warszawy.
Jednak najistotniejszą zmianą było wystawienie ujednoliconych nagrobków w formie pionowych, kamiennych płyt z kombatanckim odznaczeniem Polski Ludowej, tzw. Krzyżem Grunwaldu. Pod nim umieszczono napis: Polegli w walce o wolność w Powstaniu Warszawskim 1944 r., co może zostać odczytane jako „przywłaszczanie” przez komunistyczne władze ówczesnej Polski idei powstania.
Jednocześnie nazwiska pochowanych znalazły się na nielicznych pomnikach, a w większości wypadków podano tylko liczbę osób z określeniem nieznany.
W 1973 roku wystawiono Pomnik Polegli Niepokonani.
Aż do XXI w. cmentarz był praktycznie pozbawiony emblematów powstania.
W 2001 roku monument Polegli Niepokonani, stojący na kurhanie z prochami 50 tys. ludzi, został, zgodnie z postulatami kombatantów z ŚZŻAK, uzupełniony o symbolikę sakralną i powstańczą. Na tarczy umierającego wojownika oraz na stojącej obok barykadzie pojawiły się kotwice, a na dwóch barykadach stanęły kamienne krzyże oraz napis Powstanie Warszawskie 44 przypominające, że miejsce to jest gigantyczną mogiłą.
Od 2004 roku przy murze Cmentarza Wolskiego stoi olbrzymi krzyż-ołtarz nawiązujący do pierwszego projektu Cmentarza Powstańców Warszawy, a przy wejściu, od ul. Wolskiej duży kamień z nazwą cmentarza. Bardzo dobrym źródłem wiedzy jest duży kamień z wyrytą na nim informacją o historii i przeznaczeniu tego obiektu.
W roku 2009 po drugiej stronie ul. Sowińskiego ustawiono potężną tablicę ku czci harcerzy Szarych Szeregów. W roku 2010 natomiast, w celu poprawienia dostępu do informacji o cmentarzu, Urząd Dzielnicy Wola stworzył elektroniczną wersję ksiąg Cmentarza Powstańców Warszawy. Księgi są dostępne przez Internet, zostały też wysłane do PCK i do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, która planuje modernizację cmentarza. Poza zmianą tablic nagrobnych planowane jest wybudowanie Ściany Pamięci, na której dopisywano by kolejne ustalone nazwiska pochowanych osób.
Dzięki staraniom Społecznego Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy w 2012 roku rozpoczęto remont jego części. Wszystkie nagrobki w tzw. dużych kwaterach zastąpiono nowymi. Wymienione zostały pomniki w małych kwaterach wzdłuż muru. Posadzono żywopłot na granicy cmentarza, uporządkowano teren od strony ul. Wolskiej, wyremontowano chodniki i schody. Wzniesiono także nową bramę, którą zaprojektował Marek Moderau. Poszczególne etapy prac finansowane były ze środków Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Urzędu Dzielnicy Wola.
W 2014 roku ogłoszono konkurs na projekt pawilonu z ekspozycją o życiu i śmierci w okupowanej Warszawie i Murem Pamięci wraz z otoczeniem.
W 2015 roku prace renowacyjne Cmentarza Powstańców Warszawy, nad którymi w 2012 roku Patronat Honorowy objął Prezydent RP Bronisław Komorowski, były systematycznie kontynuowane. Do momentu 70. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego dokonano wymiany znacznej części tablic w poszczególnych kwaterach. Na nowych granitowych tablicach znajdują się krzyże i symbole Polski Walczącej. Napisy wyraźnie nawiązują do faktu, że pochowane są tu osoby poległe w Powstaniu Warszawskim, żołnierze i ludność cywilna.
Przy wejściu na cmentarz od strony ul. Wolskiej pojawiły się pylony będące swojego rodzaju bramą wejściową na cmentarz, który nie jest w dalszym ciągu ogrodzony.
Wymieniono nawierzchnie alejek w przeważającej części cmentarza.
W 2015 roku w parku ustawiono ponad 90 szklanych smukłych prostopadłościanów, na których umieszczono ponad 50 tys. nazwisk. Przy każdym nazwisku znajduje się data urodzenia oraz miejsce ostatniego pobytu.
Od 2015 roku 5 sierpnia jest organizowany Marsz Pamięci. Po oficjalnych uroczystościach w hołdzie ludności cywilnej Woli przy Pomniku Pamięci 50 tysięcy mieszkańców Woli zamordowanych przez Niemców w trakcie Powstania Warszawskiego, znajdującym się w rozwidleniu ul. Leszno i Al. Solidarności, warszawiacy przechodzą ul. Okopową, Wolską i Redutową na Cmentarz Powstańców Warszawy na Woli.
W maju 2017 roku, w czasie obchodów Dnia Matki, w Parku Powstańców Warszawy przy Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli został odsłonięty Pomnik Matki.
8 czerwca 2017 roku Rada Warszawy nadała jednogłośnie Wandzie Traczyk-Stawskiej tytuł Honorowego Obywatela Warszawy. Jej kandydaturę zgłosiła prezydent m.st. Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz w uznaniu szczególnych zasług dla przywrócenia w świadomości warszawiaków i całego kraju wiedzy o ludności cywilnej w okresie powstania.
Dzięki determinacji Wandy Traczyk-Stawskiej Sejm jednogłośnie we wrześniu 2015 roku ustanowił dzień 2 października Dniem Pamięci o Cywilnej Ludności Warszawy.
Zdjęcia
Groby ludności cywilnej
Nagrobki projektu Tadeusza Wyrzykowskiego
Pomnik Polegli Niepokonani, wystawiony w 1973 roku według projektu artysty rzeźbiarza Gustawa Zemły – był pierwszym monumentalnym pomnikiem Powstania Warszawskiego
Tablica na kurhanie (wmontowana w zbocze kurhanu, ale od strony zachodniej, przez co jest trudno widoczna)
Napis na tablicy:
W tym miejscu spoczywają prochy ponad 50 tysięcy Polaków, cywilnych mieszkańców Warszawy oraz żołnierzy Armii Krajowej, poległych za wolność Ojczyzny zamordowanych przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego w sierpniu i wrześniu 1944 r. 6 VIII 1946 r. złożono tu 117 trumien z prochami osób zamordowanych i spalonych przewiezionych między innymi: z siedziby Gestapo w Al. Szucha, ul. Wolskiej, ul. Górczewskiej, Parku Sowińskiego, ze szpitala św. Stanisława (fabryka Franaszka), ul. Moczydło, ul. Młynarskiej.
Krzyż-ołtarz
Na osi Alei Głównej, przy murze Cmentarza Wolskiego, w 60. rocznicę wybuchu powstania wystawiono kamienny ołtarz z krzyżem i emblematem Polski walczącej. Powstał z inicjatywy środowisk kombatanckich (zwłaszcza Światowego Związku Żołnierzy AK i Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy), dążących do nadania cmentarzowi charakteru sakralnego. Został zaprojektowany przez Tadeusza Wyrzykowskiego.
Tablica poświęcona harcerzom
W 2009 roku przy Alei Głównej wystawiono kamienną tablicę ku czci harcerzy Szarych Szeregów poległych w czasie II wojny światowej i w Powstaniu Warszawskim.
Grób gen. Mikołaja Prusa-Więckowskiego i jego rodziny zabitej w powstaniu (żona Wanda z domu Dzianott de Castellati i 13-letni syn Janusz)
Pylony przy wejściu na cmentarz od strony ul. Wolskiej
Szklane prostopadłościany, na których umieszczono nazwiska cywilnych ofiar powstania – przy każdym nazwisku znajduje się data urodzenia oraz miejsce ostatniego pobytu
Pomnik Matki
Wanda Traczyk-Stawska, przewodnicząca Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej, podczas obchodów 70. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego pod pomnikiem Polegli Niepokonani w Warszawie (rok 2014)
Wanda Traczyk-Stawska, Cmentarz Powstańców Warszawy (2 października 2015 roku)
Piśmiennictwo
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_Powsta%C5%84c%C3%B3w_Warszawy
- http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/pamiec/cpw.html
- http://sowa.website.pl/cmentarium/Cmentarze/CmWPrz_24.htmlhttp://sowa.website.pl/cmentarium/Cmentarze/CmWPrz_24.html
- http://www.przewodnik.wola.waw.pl/page/134,cmentarz-powstancow-warszawy.html
- http://www.cpw1944.waw.pl/