Tablica przy wejściu na cmentarz, ul. Przyczółkowa 25
Jest to pierwszy cmentarz powstańczy w Warszawie, który powstał zaraz po wycofaniu się Niemców z okolic Warszawy.
Widok ogólny na cmentarz
http://www.klub-wir.pl/def_Plik:Poland._Warsaw._Powsin._Cmentarz_Powsta%C5%84c%C3%B3w_Warszawy_002.jpg.asp
Cokół głównego krzyża
Tablica pamiątkowa z nazwiskami poległych
Tablica pamiątkowa z nazwiskami poległych
Uroczystości na cmentarzu
Zofia Kłos
Stanisław Milczyński
Tablica na murze cmentarza parafialnego
(błąd w nazwisku Wilhelma Bunjesa)
http://wpg.alleycat.pl/waypoint.php?wp=3058
Cmentarz Powstańców Warszawy w Powsinie
Tablica przy wejściu na cmentarz, ul. Przyczółkowa 25
Jest to pierwszy cmentarz powstańczy w Warszawie, który powstał zaraz po wycofaniu się Niemców z okolic Warszawy.
Powstanie cmentarza
W drugiej połowie stycznia 1945 roku ucichły walki, front przesunął się na zachód, ludzie zaczęli wracać do swych domów. Rodziny liczyły straty, szukały bliskich i ich grobów – był to czas powojennego chaosu, zamętu
i biedy. Mimo to znaleźli się ludzie – patrioci, oddani sprawie w każdym czasie i sytuacji, którzy myśleli o tym, by zebrać i godnie pochować poległych.
Cmentarz został zlokalizowany na działce ofiarowanej na ten cel przez hr. Beatę Branicką, ostatnią na Wilanowie. Działka była położona na wprost cmentarza parafialnego i blisko miejsca gdzie 13 marca 1944 roku oddział Dywersji Bojowej V Rejonu „Obroża”, dowodzony przez Stanisława Milczyńskiego – „Gryfa” wykonał wyrok na kata powiatu warszawskiego – Bunjesa. Bliski koniec zimy zmuszał do szybkiego działania.
Już w pierwszych dniach marca 1945 roku w Jeziornie Piotr Szczur – nauczyciel – powołał do życia Komitet Ekshumacji i Budowy Pomnika Powstańców. Członkami komitetu zostali przedstawiciele rodzin poległych, sekretarz gminy Lucjan Lipień, nauczyciele oraz ks. Bronisław Krasowski – wikariusz w Powsinie i kapelan Domu Sierot w Klarysewie.
Początkowo nad grobami poległych stał, polskim zwyczajem, brzozowy krzyż. Jednakże wielka determinacja komitetu i niezwykła ofiarność społeczeństwa sprawiły, że już w połowie 1946 roku zgromadzono 750 tys. zł na urządzenie cmentarza – nekropolii godnej bohaterów. Projekt architektoniczny wraz z zadrzewieniem opracowali dwaj inżynierowie – Giertych i Wróblewski z Fabryki Papieru. Wykonawstwo powierzono inż. Kosińskiemu, Wolskiemu i braciom Książkom z Klarysewa. Prace postępowały szybko przy wydatnej pomocy mieszkańców.
Powstałe dzieło zachwyca pięknem stylu i wymową stylistyki. Prosty, z czarnego granitu Krzyż, białe zwycięskie skrzydła husarskie, u podstawy napis: Bóg – Honor – Ojczyzna – słowa, hasło, a raczej idea, której byli wierni do końca chłopcy i dziewczęta tamtych lat, i dwie bratnie mogiły, całości dopełniają tablice z nazwiskami i datami życia. W sumie podane są nazwiska 65 pochowanych. Oprócz nich pochowana jest nieokreślona liczba bezimiennych.
30 lipca 1947 roku UB aresztowało cały komitet, w tym ks. Krasowskiego i ks. proboszcza z Powsina, razem 22 osoby. Przewiezieni zostali do siedziby Urzędu Bezpieczeństwa pod zarzutem nielegalnych zebrań – spotkań bez zgody Związku Walczących Polaków (poprzednik ZBOWiD-u). Po 5 godzinach przesłuchań wszystkich odwieziono do domów, zaś ks. Krasowskiemu polecono opuścić parafię powsińską.
3 sierpnia 1947 roku, już bez przeszkód, pomnik został odsłonięty przez matki, które straciły trzech synów, tj. panie Komorowską i Nerkową, w obecności Komendanta Okręgu Warszawskiego AK płk. „Radosława”. Poświecenia dokonał ks. Konstanty Kostrzewski – proboszcz w Powsinie (w latach 1947–1963) przy udziale księży Krasowskiego i Paciorkowskiego z Jeziorny Fabrycznej. Była to największa powojenna manifestacja o charakterze religijno-patriotycznym. Wzięło w niej udział kilka tysięcy ludzi, dwie orkiestry, liczne poczty sztandarowe działających jeszcze wtedy organizacji prawicowych oraz około 100 harcerzy.
Cmentarz został zlokalizowany na działce ofiarowanej na ten cel przez hr. Beatę Branicką, ostatnią na Wilanowie. Działka była położona na wprost cmentarza parafialnego i blisko miejsca gdzie 13 marca 1944 roku oddział Dywersji Bojowej V Rejonu „Obroża”, dowodzony przez Stanisława Milczyńskiego – „Gryfa” wykonał wyrok na kata powiatu warszawskiego – Bunjesa. Bliski koniec zimy zmuszał do szybkiego działania.
Już w pierwszych dniach marca 1945 roku w Jeziornie Piotr Szczur – nauczyciel – powołał do życia Komitet Ekshumacji i Budowy Pomnika Powstańców. Członkami komitetu zostali przedstawiciele rodzin poległych, sekretarz gminy Lucjan Lipień, nauczyciele oraz ks. Bronisław Krasowski – wikariusz w Powsinie i kapelan Domu Sierot w Klarysewie.
Początkowo nad grobami poległych stał, polskim zwyczajem, brzozowy krzyż. Jednakże wielka determinacja komitetu i niezwykła ofiarność społeczeństwa sprawiły, że już w połowie 1946 roku zgromadzono 750 tys. zł na urządzenie cmentarza – nekropolii godnej bohaterów. Projekt architektoniczny wraz z zadrzewieniem opracowali dwaj inżynierowie – Giertych i Wróblewski z Fabryki Papieru. Wykonawstwo powierzono inż. Kosińskiemu, Wolskiemu i braciom Książkom z Klarysewa. Prace postępowały szybko przy wydatnej pomocy mieszkańców.
Powstałe dzieło zachwyca pięknem stylu i wymową stylistyki. Prosty, z czarnego granitu Krzyż, białe zwycięskie skrzydła husarskie, u podstawy napis: Bóg – Honor – Ojczyzna – słowa, hasło, a raczej idea, której byli wierni do końca chłopcy i dziewczęta tamtych lat, i dwie bratnie mogiły, całości dopełniają tablice z nazwiskami i datami życia. W sumie podane są nazwiska 65 pochowanych. Oprócz nich pochowana jest nieokreślona liczba bezimiennych.
30 lipca 1947 roku UB aresztowało cały komitet, w tym ks. Krasowskiego i ks. proboszcza z Powsina, razem 22 osoby. Przewiezieni zostali do siedziby Urzędu Bezpieczeństwa pod zarzutem nielegalnych zebrań – spotkań bez zgody Związku Walczących Polaków (poprzednik ZBOWiD-u). Po 5 godzinach przesłuchań wszystkich odwieziono do domów, zaś ks. Krasowskiemu polecono opuścić parafię powsińską.
3 sierpnia 1947 roku, już bez przeszkód, pomnik został odsłonięty przez matki, które straciły trzech synów, tj. panie Komorowską i Nerkową, w obecności Komendanta Okręgu Warszawskiego AK płk. „Radosława”. Poświecenia dokonał ks. Konstanty Kostrzewski – proboszcz w Powsinie (w latach 1947–1963) przy udziale księży Krasowskiego i Paciorkowskiego z Jeziorny Fabrycznej. Była to największa powojenna manifestacja o charakterze religijno-patriotycznym. Wzięło w niej udział kilka tysięcy ludzi, dwie orkiestry, liczne poczty sztandarowe działających jeszcze wtedy organizacji prawicowych oraz około 100 harcerzy.
Pochówki na cmentarzu
Na cmentarzu znajdują się 2 zbiorowe mogiły poległych i pomordowanych żołnierzy AK oraz członków Narodowych Sił Zbrojnych z okolic Powsina i Jeziorny, walczących w Lesie Kabackim, Lasach Chojnowskich, a także w grupie odsieczy ppłk. Mieczysława Sokołowskiego ps. „Grzymała”.
28 marca 1945 roku odbyła się msza żałobna w hołdzie 49 poległym powstańcom, celebrowana przez księdza Jana Garwolińskiego, proboszcza parafii św. Elżbiety, oraz pogrzeb ppor. Józefa Nerki ps. „Boim” i drugiego nieznanego powstańca.
W tym czasie rozpoczęły się w okolicach Powsina pierwsze ekshumacje Można było zobaczyć niekończący się, posępny kondukt wozów konnych z trumnami poległych, ciągnący się od Jeziorny. Nie grały im wtedy surmy bojowe, ani nie biły dzwony żałobne, towarzyszył tylko płacz matek i najbliższych i smutek.
Na cmentarzu są pochowani m.in.:
28 marca 1945 roku odbyła się msza żałobna w hołdzie 49 poległym powstańcom, celebrowana przez księdza Jana Garwolińskiego, proboszcza parafii św. Elżbiety, oraz pogrzeb ppor. Józefa Nerki ps. „Boim” i drugiego nieznanego powstańca.
W tym czasie rozpoczęły się w okolicach Powsina pierwsze ekshumacje Można było zobaczyć niekończący się, posępny kondukt wozów konnych z trumnami poległych, ciągnący się od Jeziorny. Nie grały im wtedy surmy bojowe, ani nie biły dzwony żałobne, towarzyszył tylko płacz matek i najbliższych i smutek.
Na cmentarzu są pochowani m.in.:
- Bracia Stanisław (lat 18) i Tadeusz (lat 19) Kulińscy – podchorążacy, którzy odbywali ze swym oddziałem „Zośka” ćwiczenia. Złapani i wydani Niemcom przez polską rodzinę (niegodną wspomnienia nazwiska) ze wsi Latoszki – zostali rozstrzelani 9 maja 1943 roku.
- Wanda Krystyna Kurelska ps. „Lala”, sanitariuszka z warszawskiej Starówki, odznaczona Krzyżem Walecznych. Miała 21 lat, gdy zmarła 6 lipca 1945 roku w Jeziornie Fabrycznej na skutek odniesionych w powstaniu ran.
- Stanisław Latoszek, syn Stanisława, ps. „Kamień”, z Powsina był jednym z czterech akowców, którzy uratowali w 1941 roku przed konfiskatą dzwon – zginął 17 listopada 1945 roku od bratobójczej kuli żołnierza LWP. Pochowany został we wspólnej mogile wraz z powstańcami. Uratowany dzwon stał obok jego trumny w kościele parafialnym w czasie pogrzebu.
- Zofia Kłos – w trakcie Powstania Warszawskiego pełniła funkcję sanitariuszki w kompanii „Krawiec” batalionu „Oaza” Armii Krajowej. Roznosiła tajne ulotki na Sadybie i Czerniakowie. Jako sanitariuszka miała za zadanie dostarczać rannych powstańców do pobliskich szpitali, a następnie zaopatrywać je w prowiant. 30 sierpnia 1944 roku przyjechała z transportem zupy dla rannych żołnierzy AK znajdujących się w szpitalu przy ul. Chełmskiej, róg Dolnej. Tego dnia Niemcy zrzucili bomby zapalające na szpital przy ul. Chełmskiej, Zofia Kłos zginęła w płomieniach. Jej ciało zostało wydobyte w 1947 roku z miejsca tymczasowego pochówku na Sadybie i przewiezione do Powsina. Imię i nazwisko pochowanej zostało wyryte na prawej tablicy cmentarnej.
Co roku Zofia Kłos jest wyczytywana podczas Apelu Poległych z okazji kolejnej rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego. - Trzej żołnierze oddziału „Barry’ego” polegli podczas Powstania Warszawskiego na ul. Długiej w dniu 21 sierpnia 1944 roku – Tadeusz Blusiewicz ps. „Tomasz”, Władysław Baczewski ps. „Wilk”, Edward Budniak ps. „Karol”. Tadeusz Blusiewicz był lekarzem w Mirkowie, gdzie zapewne poznał „Barry’ego”. Pozostali także musieli pochodzić z tych terenów.
- Stanisław Milczyński – polski żołnierz i powstaniec, major Wojska Polskiego, działacz podziemia niepodległościowego (SZP, ZWZ, NOW i AK) w czasie II wojny światowej, powstaniec warszawski i działacz kombatancki. Kawaler Orderu Virtuti Militari. Inicjator i wykonawca ponad 30 akcji dywersyjnych i likwidacyjnych (min. zlikwidowanie Wilhelma Bunjesa, zastępcy komendanta żandarmerii powiatu warszawskiego). Był jednym z głównych fundatorów tablic pamiątkowych w kościołach w Wilanowie, Powsinie i Pyrach pod Warszawą ku czci żołnierzy Armii Krajowej. Zmarł 26 stycznia 2016 roku w Toronto w wieku 97 lat. Pochowany w asyście honorowej Wojska Polskiego na Cmentarzu Powstańców Warszawy w Powsinie.
Zlikwidowanie Wilhelma Bunjesa
70 lat temu na terenie Powsina miało miejsce wydarzenie, które można nazwać jedną z najbardziej udanych akcji bojowych żołnierzy Armii Krajowej. Obok bramy miejscowego cmentarza, 13 marca 1944 roku, zginął zastępca komendanta żandarmerii niemieckiej na powiat warszawski por. Wilhelm Bunjes.
Od początku wojny dał się poznać jako zaciekły wróg i morderca wielu Polaków, dlatego Sąd Polski Podziemnej wydał na niego wyrok śmierci. Jednak pierwszy zamach w Sokołowie Podlaskim nie udał się.
Zadanie powtórnego wykonania wyroku na Wilhelma Bunjesa otrzymał Oddział Dywersji Bojowej V Rejonu „Gątyń” – Piaseczno. Na dowódcę akcji wyznaczony został ppor. Stanisław Milczyński ps. „Gryf”.
Gdy potwierdziła się wiadomość, że Bunjes zamówił obiad w Jeziornie, akowcy przystąpili do działania. Akcja została przeprowadzona w poniedziałek, 13 marca 1944 roku.
Tego dnia w powsińskim kościele odbywał się pogrzeb. Gdy po mszy wyruszył kondukt pogrzebowy, akowcy wykorzystali sytuację, by dyskretnie przedostać się na teren cmentarza. Tam ukryli się za budynkiem kaplicy.
Była godzina ok. 13.30, gdy samochód Bunjesa zbliżył się do bramy cmentarza.
Został ostrzelany z pięciu stenów i obrzucony granatami. Razem z por. Wilhelmem Bunjesem, zginęli niemieccy żandarmi: Thomas Pitzmann, Otto Spielmann oraz folksdojcz Józef Kilanowski z Kampinosu. Jeden z żandarmów, Wilhelm Ludwig, ciężko ranny przeżył.
Ze strony polskiej nikt nie zginął i nie został ranny. Po akcji akowcy zabrali zdobyczną broń i teczkę z dokumentami, którą Bunjes miał przy sobie. Znajdowały się w niej ważne dokumenty, w tym lista osób przewidzianych do aresztowania, widniało na niej m.in. nazwisko ówczesnego organisty powsińskiego Tadeusza Walczewskiego, czynnie zaangażowanego w działalność konspiracyjną, który również brał udział w przygotowaniach do zamachu. Była też lista konfidentów i osób, które miały być zmuszane do składania donosów.
Na wieść o zamachu wielu mieszkańców Powsina, spodziewając się zemsty Niemców, uciekło ze swoich domów. Schronili się u krewnych lub znajomych, którzy mieszkali w dalszej okolicy, a nawet niektórzy spędzili noc w Lesie Kabackim. Ale żadnych represji nie było. Sołtys August Kerner z Kępy Zawadowskiej zwrócił się do starosty warszawskiego Hermana Rupprechta, by nie karać mieszkańców Powsina, ponieważ całe zdarzenie widzieli folksdojcze, którzy akurat wieźli mąkę z młyna w Jeziornie i zaświadczyli, że w akcji nie uczestniczył nikt z miejscowych. Miała również znaczenie obawa przed polskim odwetem, podobnie jak kilka miesięcy wcześniej. 26 września 1943 roku na Kępie Latoszkowej – podczas akcji „Wilanów” – żołnierze AK spalili kilka domów zamieszkałych przez folksdojczów, w odpowiedzi na ich udział w egzekucji Polaków.
Od początku wojny dał się poznać jako zaciekły wróg i morderca wielu Polaków, dlatego Sąd Polski Podziemnej wydał na niego wyrok śmierci. Jednak pierwszy zamach w Sokołowie Podlaskim nie udał się.
Zadanie powtórnego wykonania wyroku na Wilhelma Bunjesa otrzymał Oddział Dywersji Bojowej V Rejonu „Gątyń” – Piaseczno. Na dowódcę akcji wyznaczony został ppor. Stanisław Milczyński ps. „Gryf”.
Gdy potwierdziła się wiadomość, że Bunjes zamówił obiad w Jeziornie, akowcy przystąpili do działania. Akcja została przeprowadzona w poniedziałek, 13 marca 1944 roku.
Tego dnia w powsińskim kościele odbywał się pogrzeb. Gdy po mszy wyruszył kondukt pogrzebowy, akowcy wykorzystali sytuację, by dyskretnie przedostać się na teren cmentarza. Tam ukryli się za budynkiem kaplicy.
Była godzina ok. 13.30, gdy samochód Bunjesa zbliżył się do bramy cmentarza.
Został ostrzelany z pięciu stenów i obrzucony granatami. Razem z por. Wilhelmem Bunjesem, zginęli niemieccy żandarmi: Thomas Pitzmann, Otto Spielmann oraz folksdojcz Józef Kilanowski z Kampinosu. Jeden z żandarmów, Wilhelm Ludwig, ciężko ranny przeżył.
Ze strony polskiej nikt nie zginął i nie został ranny. Po akcji akowcy zabrali zdobyczną broń i teczkę z dokumentami, którą Bunjes miał przy sobie. Znajdowały się w niej ważne dokumenty, w tym lista osób przewidzianych do aresztowania, widniało na niej m.in. nazwisko ówczesnego organisty powsińskiego Tadeusza Walczewskiego, czynnie zaangażowanego w działalność konspiracyjną, który również brał udział w przygotowaniach do zamachu. Była też lista konfidentów i osób, które miały być zmuszane do składania donosów.
Na wieść o zamachu wielu mieszkańców Powsina, spodziewając się zemsty Niemców, uciekło ze swoich domów. Schronili się u krewnych lub znajomych, którzy mieszkali w dalszej okolicy, a nawet niektórzy spędzili noc w Lesie Kabackim. Ale żadnych represji nie było. Sołtys August Kerner z Kępy Zawadowskiej zwrócił się do starosty warszawskiego Hermana Rupprechta, by nie karać mieszkańców Powsina, ponieważ całe zdarzenie widzieli folksdojcze, którzy akurat wieźli mąkę z młyna w Jeziornie i zaświadczyli, że w akcji nie uczestniczył nikt z miejscowych. Miała również znaczenie obawa przed polskim odwetem, podobnie jak kilka miesięcy wcześniej. 26 września 1943 roku na Kępie Latoszkowej – podczas akcji „Wilanów” – żołnierze AK spalili kilka domów zamieszkałych przez folksdojczów, w odpowiedzi na ich udział w egzekucji Polaków.
Zdjęcia
Widok ogólny na cmentarz
http://www.klub-wir.pl/def_Plik:Poland._Warsaw._Powsin._Cmentarz_Powsta%C5%84c%C3%B3w_Warszawy_002.jpg.asp
Cokół głównego krzyża
Tablica pamiątkowa z nazwiskami poległych
Tablica pamiątkowa z nazwiskami poległych
Uroczystości na cmentarzu
Zofia Kłos
Stanisław Milczyński
Tablica na murze cmentarza parafialnego
(błąd w nazwisku Wilhelma Bunjesa)
http://wpg.alleycat.pl/waypoint.php?wp=3058
Piśmiennictwo:
- http://warszawa.wikia.com/wiki/Cmentarz_Powsta%C5%84c%C3%B3w_Warszawy_w_Powsinie
- http://parafia-powsin.pl/WP_2004_07
- http://parafia-powsin.pl/WP_2014_03
- http://www.konstancin.com/portal/wp-content/uploads/2014/04/Zeszyty-historyczne-002.pdf
- http://parafia-powsin.pl/WP_2014_07#sierpien
- http://www.poludnie.com.pl/aktualnosci/item/358-bohaterowie-z-powsina
- http://www.ibprs.pl/ak_obroza_kampinos/358.html
- http://ursynow.tv/pozegnanie-stanislawa-milczynskiego-gryfa/
- https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=10&ved=0ahUKEwidy9bauOzUAhWCC5oKHWicAZgQFghgMAk&url=http%3A%2F%2Fwww.sppw1944.org%2Fpamiec%2Fobroza_4.doc&usg=AFQjCNFLjfn361cWLkbsb0YmdlWuvuf72A
- http://www.nadwisla.pl/index.php?pokaz=tekst&id=4995
- http://www.cawio.pl/Zamach_na_Bunjesa_w_Powsinie_-_1944_r.