Pierwsze próby utworzenia pomnika miały miejsce już w 1945 roku, a Biuro Odbudowy Stolicy zorganizowało nawet konkurs na jego projekt, wygrany przez Jerzego Staniszkisa i Jerzego Hryniewieckiego. Projektu jednak nigdy nie zrealizowano, ale pomysł powracał pod różnymi nazwami: „Pomnik Bojowników o Wolność i Demokrację” (1948), „Pomnik Bohaterów Warszawy” (1957) czy „Pomnik Bohaterów Powstania”. Działania przełożyły się na powstanie pomników Bohaterów Warszawy 1939–1945 (ustawionego niegdyś na pl. Teatralnym, a dziś przy Nowym Przejeździe) oraz Powstańców Warszawy (ustawionego na pl. Powstańców Warszawy). Pomnika upamiętniającego samo Powstanie Warszawskie nadal jednak nie było.
Inicjatywa ustawienia pomnika została wysunięta 18 września 1980 roku przez Mariana Pyzla ze Staromiejskiego Koła Terenowego PTTK. Powstał Społeczny Komitet Budowy Pomnika Powstania Warszawskiego 1944, któremu przewodniczyli gen. bryg. Jan Mazurkiewicz „Radosław” oraz prof. dr Jan Karol Kostrzewski. Lokalizację wybrano w telewizyjnym sondażu, zebrano też pieniądze – w sumie 22 miliony zł.
W 1983 roku rozpisano konkurs na pomnik, jednak żadna z 65 prac nie przypadła jury do gustu.
W drugim etapie konkursu wybrano projekt Piotra Rzeczkowskiego, studenta ASP, i Marka Ambroziewicza, który przedstawiał mur i wybiegających zza niego powstańców (część pierwsza) oraz mur i powstańców kryjących się za nim (część druga). Zgody na budowę pomnika w tym kształcie jednak nie udzielono.
W 1984 roku rozpisano nowy konkurs, a spośród 3 nadesłanych prac wybrano koncepcję prof. Wincentego Kućmy oraz inż. Jacka Budyna. Projekt zaakceptowano w 1985 roku, jednak już 31 lipca 1984 roku położono kamień węgielny pod monument. Projekt wywoływał dużo kontrowersji i, pomimo rozpisania w 1988 roku, trzeciego konkursu, decyzją ministra wybudowano pomnik według wcześniej zatwierdzonego projektu.
Pomnik odsłonięto 1 sierpnia 1989 roku, w 45. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego.

Pomnik składa się z 2 elementów: powstańcy wybiegający spod monumentalnego pylonu to tzw. „zryw”, natomiast ludzie stojący nad zejściem do kanałów to tzw. „epilog”, symbolizujący koniec powstania na Starym Mieście. Na tyłach części „zryw” znajdują się płaskorzeźbione imitacje plakatów podziemia z okresu II wojny światowej, ordery wojenne oraz tablica pamiątkowa z informacjami o projektancie pomnika i komitecie jego budowy. Rzeźby wykonano w brązie, a pylony są betonowe.
Ponadto na kolumnach pobliskiego gmachu Sądu Apelacyjnego, w miejscu, gdzie na innych kolumnach znajdują się łacińskie sentencje, umieszczone zostały nazwy wszystkich jednostek bojowych biorących udział w Powstaniu Warszawskim, na pobliskiej ścianie znajduje się także duży napis Powstanie Warszawskie 1944 oraz tablica pamiątkowa ze spisem dywizji lotniczych, które niosły pomoc powstańczej Warszawie.
W sierpniu 2013 roku rozpisany został przetarg na remont konserwatorski pomnika, prace zostały wykonane w okresie od 26 września do 28 listopada. Projekt renowacji przygotował zespół pod kierunkiem Andrzeja Jeżewskiego, w ramach prac oczyszczono brązowe rzeźby i ścianę pamięci, uzupełniono ubytki i zabezpieczono je antykorozyjnie oraz ponownie ułożono bruk i schody. W 2014 roku wymieniona została też nawierzchnia wokół pomnika, prace prowadzono od kwietnia do lipca.

Budowę pomnika poprzedziła zbiórka pieniędzy i surowców potrzebnych do jego wykonania. Pomnik tworzą postacie powstańców. Część z powstańców wchodzi do kanału (nawiązanie do ewakuacji Starówki), a część wybiega spod konstrukcji przypominającej walące się ściany i cegły spadające w wyniku wielkiego wybuchu.
Pomnik jest krytykowany przez niektórych architektów za brak walorów artystycznych oraz nawiązanie do konwencji socrealistycznych.
Pomnik był miejscem historycznych wydarzeń. Podczas uroczystości 50. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego w 1994 roku prezydent Niemiec Roman Herzog, jako pierwszy Niemiec w historii, przeprosił naród polski za rozpętanie przez III Rzeszę II wojny światowej i bardzo krwawe stłumienie powstania, powiedział m.in.:
To wywołuje w nas Niemcach wstyd, że nazwa naszego kraju i narodu jest już na zawsze związana z bólem i cierpieniem, które zostało zadane milionom Polaków.
Obecnie tłem pomnika jest wybudowany w 1999 roku Gmach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej.
Według zamysłu projektanta, profesora Wincentego Kućmy, pomnik stanowi jeden z elementów tryptyku, w skład którego wchodzą także: pomnik Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku (1979) oraz pomnik Poległym w Obronie Ojczyzny w Częstochowie (1985).

„Zryw”


„Plakaty”


Tablica fundacyjna


Napis na murze

1. https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Powstania_Warszawskiego
2. https://www.holidaycheck.pl/pi/43c69d08-746d-3fd9-940b-72f79e5105de