Tablica upamiętniająca więzienie Łukasza Cieplińskiego w Sanoku, umieszczona na murze południowym zewnętrznym zabudowań aresztu Zaułek Dobrego Wojaka Szwejka 4
Odsłonięcie 28 października 2015 roku
https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81ukasz_Ciepli%C5%84ski#/media/File:Plaque_to_%C5%81ukasz_Ciepli%C5%84ski_in_Sanok_1.jpg
Film z odsłonięcia tablicy
19 stycznia 1940 roku w okolicach Baligrodu pozostający na służbie niemieckiej ukraińscy policjanci aresztowali będących w drodze do Polski z Węgier przez Użgorod ppłk Heilman-Rawicz i por. Łukasz Ciepliński, po czym odstawili ich do więzienia w Sanoku. Obaj mieli Wyposażeni w dobrze podrobione dokumenty, Ciepliński występował jako Jan Pawlita, kupiec bydła i nierogacizny ze Stryja. Na szczęście Niemcy uznali ich za przemytników. Ciepliński przebywał w więzieniu do 9 maja 1945 roku.
Świetnie wyszkolony zbiegł żandarmerii niemieckiej podczas prac wykonywanych na zewnątrz więzienia. Gdyby wtedy nie uciekł zapewne podzieliłby los 112 polskich żołnierzy rozstrzelanych przez Niemców w lipcu 1940 roku na leskiej „Gruszce”
W styczniu 1941 r. ppłk Heilman-Rawicz wywieziony został do obozu Auschwitz, gdzie wraz z rtm. Witoldem Pileckim organizował konspirację, będąc formalnie – jako wyższy stopniem oficer służby stałej – jego przełożonym. Zmarł w 1969 r.
Więzienie w Sanoku
Tablica upamiętniająca więzienie Łukasza Cieplińskiego w Sanoku, umieszczona na murze południowym zewnętrznym zabudowań aresztu Zaułek Dobrego Wojaka Szwejka 4
Odsłonięcie 28 października 2015 roku
https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81ukasz_Ciepli%C5%84ski#/media/File:Plaque_to_%C5%81ukasz_Ciepli%C5%84ski_in_Sanok_1.jpg
Film z odsłonięcia tablicy
19 stycznia 1940 roku w okolicach Baligrodu pozostający na służbie niemieckiej ukraińscy policjanci aresztowali będących w drodze do Polski z Węgier przez Użgorod ppłk Heilman-Rawicz i por. Łukasz Ciepliński, po czym odstawili ich do więzienia w Sanoku. Obaj mieli Wyposażeni w dobrze podrobione dokumenty, Ciepliński występował jako Jan Pawlita, kupiec bydła i nierogacizny ze Stryja. Na szczęście Niemcy uznali ich za przemytników. Ciepliński przebywał w więzieniu do 9 maja 1945 roku.
Świetnie wyszkolony zbiegł żandarmerii niemieckiej podczas prac wykonywanych na zewnątrz więzienia. Gdyby wtedy nie uciekł zapewne podzieliłby los 112 polskich żołnierzy rozstrzelanych przez Niemców w lipcu 1940 roku na leskiej „Gruszce”
W styczniu 1941 r. ppłk Heilman-Rawicz wywieziony został do obozu Auschwitz, gdzie wraz z rtm. Witoldem Pileckim organizował konspirację, będąc formalnie – jako wyższy stopniem oficer służby stałej – jego przełożonym. Zmarł w 1969 r.
Funkcjonowanie więzienia podczas wojny
Formalnie więzienie funkcjonowało od połowy października 1939, jednak zatrzymanych ewidencjonowano już od 30 września, zaś kilka osób nie wpisanych w rejestr po zatrzymaniu zostało rozstrzelanych na cmentarzu żydowskim w Sanoku 27 października.
Funkcję komendanta więzienia pełnili Polak, podkomisarz Józef Grygo od października 1939 do września 1943 (według innego źródła Henryk Grigo), a następnie Adolf Endeward do końca okupacji niemieckiej w Sanoku trwającej do końca lipca 1944 (jego zastępcą był Grygo). Strażnikami i wartownikami byli Polacy i Ukraińcy.
W grupie pierwszych osób osadzonych w sanockim więzieniu byli tzw. „węgiernicy”, uciekinierzy z terenu okupowanej Polski, usiłujący przedostać się do polskich oddziałów we Francji, które aresztowano podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy ze Słowacją lub Węgrami (zatrzymań tychże Polaków dokonywali funkcjonariusze niemieckich służb przy współpracy z osobami narodowości ukraińskiej).
Jednym z przetrzymywanych w więzieniu był Kazimierz Piechowski, po aresztowaniu w listopadzie 1939 r., gdy próbował przedostać się na Słowację i dalej do polskiej armii we Francji. Niemcy więzili go w areszcie w Baligrodzie, a także w więzieniach w Sanoku, przy Montelupich w Krakowie i w Wiśniczu Nowym, skąd 20 czerwca 1940 r, w drugim transporcie polskich więźniów politycznych, trafił do Auschwitz. Otrzymał numer 918. 20 czerwca 1942 r., razem z trzema kolegami: Eugeniuszem Benderą, Stanisławem Jasterem i Józefem Lempartem, włamali się do magazynu, zabrali mundury, broń i samochód, a następnie uciekli. Piechowski po ucieczce walczył w szeregach AK. Był dwukrotnie ranny. Po wojnie został aresztowany przez komunistyczne władze i skazany na 10 lat więzienia. Zwolnienia doczekał po siedmiu latach. Uhonorowany został nagrodą „Kustosz Pamięci Narodowej”, którą przyznaje IPN. W 2006 r. znalazł się w grupie byłych więźniów Auschwitz, którzy powitali w byłym obozie pielgrzymującego do tego miejsca papieża Benedykta XVI.
Wskutek masowych zatrzymań, liczba osadzonych w więzieniu w Sanoku w kwietniu 1940 wynosiła 619, a pod koniec czerwca 1940 już 1564 osoby wobec przewidzianego limitu 220 osób (w celach przeznaczonych dla 6 osób przebywało ok. 50-60 ludzi). Wobec przepełnienia więzienia władze niemieckie podjęły działania celem rozładowania stanu osadzonych, wywożąc 4 marca 1940 w pierwszym transporcie do Krakowa 29 osób, 12 marca 1940 w drugim transporcie do Krakowa 45 osób, 14 czerwca 1940 kilkudziesięciu Polaków do Tarnowa skierowanych następnie w tzw. pierwszym transporcie więźniów do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz. 5 lipca 1940 z więzienia wywieziono grupę skazanych na karę śmierci osób, z których 112 zostało rozstrzelanych przez Niemców na górze Gruszka. W późniejszym czasie nadal kontynuowano transporty więźniów z Sanoka do innych miejsc osadzenia (Tarnów), w tym do obozów zagłady, zaś ostatni z większych z transportów w tym okresie miał miejsce 8 sierpnia 1940, gdy wywieziono 197 do Tarnowa. Ponowne wzmożenie aresztowań i związanych z tym wywózek z więzienia w Sanoku do obozu w Auschwitz nastąpiło w latach 1941-1943. W przeciągu 1942 roku z więzienia zbiegło również ok. 30 zatrzymanych, z których większość została ponownie aresztowana. Transporty więźniów z Sanoka trwały do 1944 (głównie do Tarnowa), a prócz tego więźniowie byli rozstrzeliwani na dziedzińcu samego więzienia oraz w okolicy (cmentarz żydowski, teren pod lasem za strzelnicą w Olchowcach, obszar dworski w Zahutyniu, obóz w Zasławiu). Ostatnia masowa egzekucja więźniów została dokonana 27 lipca 1944 w lesie Hanasiska nieopodal Zasławia, gdzie rozstrzelano 40 osób.
Do końca 1940 w księdze głównej więzienia zarejestrowano 1564 aresztowanych, w 1941 liczba wyniosła 2229, a w 1942 podobnie – 2212 osób. W 1942 w więzieniu przybywało ok. 1000 osadzonych. W trakcie okupacji przez więzienie przeszły 9554 osoby, z których ponad 300 została zamordowana w masowych bądź pojedynczych egzekucjach, część zginęła na miejscu, a 1563 osoby wywieziono do niemieckich obozów koncentracyjnych. Więzienie niemieckie w Sanoku stanowiło, obok więzienia w Jaśle, największe nazistowskie miejsce kaźni na Podkarpaciu.
W okresie powojennym przetrzymywano w nim Polaków i Ukraińców przeciwników władzy ludowej. W 1945 więzienie znajdowało się przy ulicy Tadeusza Kościuszki 5a i według ówczesnej klasyfikacji należało do II klasy, o pojemności 360 więźniów. Wiezienie posiadało warsztaty pracy oraz folwark o nazwie „Leśniczówka” zatrudniający w majątku rolnym 50 więźniów. Więzienie otoczone było murem o wysokości 3,9 m, na jego koronie parkan z drutem kolczastym o wysokości 1,2 m. Wokół muru rozmieszczone były 3 stałe posterunki, które w nocy 2 razy na godzinę kontrolował dowódca warty. W razie konieczności odwody stanowiła rezerwa 4 dodatkowych strażników.
W maju 1945 roku skład kadry więzienia stanowili: Henryk Grygo – naczelnik, Marcin Drozd – zastępca naczelnika, Andrzej Borowiec – kierownik działu administracyjnego, Tadeusz Kopp – kierownik działu gospodarczego, Józef Nowicki – kierownik działu pracy, Konstanty Nowosielski – lekarz, Antoni Jędrzejowski – sanitariusz, Jan Kurkowski – przodownik, starsi strażnicy: Mieczysław Chudzik i Józef Potocki oraz 18 strażników.
Od 1958 więzienie zostało zamienione na areszt śledczy.
Funkcję komendanta więzienia pełnili Polak, podkomisarz Józef Grygo od października 1939 do września 1943 (według innego źródła Henryk Grigo), a następnie Adolf Endeward do końca okupacji niemieckiej w Sanoku trwającej do końca lipca 1944 (jego zastępcą był Grygo). Strażnikami i wartownikami byli Polacy i Ukraińcy.
W grupie pierwszych osób osadzonych w sanockim więzieniu byli tzw. „węgiernicy”, uciekinierzy z terenu okupowanej Polski, usiłujący przedostać się do polskich oddziałów we Francji, które aresztowano podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy ze Słowacją lub Węgrami (zatrzymań tychże Polaków dokonywali funkcjonariusze niemieckich służb przy współpracy z osobami narodowości ukraińskiej).
Jednym z przetrzymywanych w więzieniu był Kazimierz Piechowski, po aresztowaniu w listopadzie 1939 r., gdy próbował przedostać się na Słowację i dalej do polskiej armii we Francji. Niemcy więzili go w areszcie w Baligrodzie, a także w więzieniach w Sanoku, przy Montelupich w Krakowie i w Wiśniczu Nowym, skąd 20 czerwca 1940 r, w drugim transporcie polskich więźniów politycznych, trafił do Auschwitz. Otrzymał numer 918. 20 czerwca 1942 r., razem z trzema kolegami: Eugeniuszem Benderą, Stanisławem Jasterem i Józefem Lempartem, włamali się do magazynu, zabrali mundury, broń i samochód, a następnie uciekli. Piechowski po ucieczce walczył w szeregach AK. Był dwukrotnie ranny. Po wojnie został aresztowany przez komunistyczne władze i skazany na 10 lat więzienia. Zwolnienia doczekał po siedmiu latach. Uhonorowany został nagrodą „Kustosz Pamięci Narodowej”, którą przyznaje IPN. W 2006 r. znalazł się w grupie byłych więźniów Auschwitz, którzy powitali w byłym obozie pielgrzymującego do tego miejsca papieża Benedykta XVI.
Wskutek masowych zatrzymań, liczba osadzonych w więzieniu w Sanoku w kwietniu 1940 wynosiła 619, a pod koniec czerwca 1940 już 1564 osoby wobec przewidzianego limitu 220 osób (w celach przeznaczonych dla 6 osób przebywało ok. 50-60 ludzi). Wobec przepełnienia więzienia władze niemieckie podjęły działania celem rozładowania stanu osadzonych, wywożąc 4 marca 1940 w pierwszym transporcie do Krakowa 29 osób, 12 marca 1940 w drugim transporcie do Krakowa 45 osób, 14 czerwca 1940 kilkudziesięciu Polaków do Tarnowa skierowanych następnie w tzw. pierwszym transporcie więźniów do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz. 5 lipca 1940 z więzienia wywieziono grupę skazanych na karę śmierci osób, z których 112 zostało rozstrzelanych przez Niemców na górze Gruszka. W późniejszym czasie nadal kontynuowano transporty więźniów z Sanoka do innych miejsc osadzenia (Tarnów), w tym do obozów zagłady, zaś ostatni z większych z transportów w tym okresie miał miejsce 8 sierpnia 1940, gdy wywieziono 197 do Tarnowa. Ponowne wzmożenie aresztowań i związanych z tym wywózek z więzienia w Sanoku do obozu w Auschwitz nastąpiło w latach 1941-1943. W przeciągu 1942 roku z więzienia zbiegło również ok. 30 zatrzymanych, z których większość została ponownie aresztowana. Transporty więźniów z Sanoka trwały do 1944 (głównie do Tarnowa), a prócz tego więźniowie byli rozstrzeliwani na dziedzińcu samego więzienia oraz w okolicy (cmentarz żydowski, teren pod lasem za strzelnicą w Olchowcach, obszar dworski w Zahutyniu, obóz w Zasławiu). Ostatnia masowa egzekucja więźniów została dokonana 27 lipca 1944 w lesie Hanasiska nieopodal Zasławia, gdzie rozstrzelano 40 osób.
Do końca 1940 w księdze głównej więzienia zarejestrowano 1564 aresztowanych, w 1941 liczba wyniosła 2229, a w 1942 podobnie – 2212 osób. W 1942 w więzieniu przybywało ok. 1000 osadzonych. W trakcie okupacji przez więzienie przeszły 9554 osoby, z których ponad 300 została zamordowana w masowych bądź pojedynczych egzekucjach, część zginęła na miejscu, a 1563 osoby wywieziono do niemieckich obozów koncentracyjnych. Więzienie niemieckie w Sanoku stanowiło, obok więzienia w Jaśle, największe nazistowskie miejsce kaźni na Podkarpaciu.
W okresie powojennym przetrzymywano w nim Polaków i Ukraińców przeciwników władzy ludowej. W 1945 więzienie znajdowało się przy ulicy Tadeusza Kościuszki 5a i według ówczesnej klasyfikacji należało do II klasy, o pojemności 360 więźniów. Wiezienie posiadało warsztaty pracy oraz folwark o nazwie „Leśniczówka” zatrudniający w majątku rolnym 50 więźniów. Więzienie otoczone było murem o wysokości 3,9 m, na jego koronie parkan z drutem kolczastym o wysokości 1,2 m. Wokół muru rozmieszczone były 3 stałe posterunki, które w nocy 2 razy na godzinę kontrolował dowódca warty. W razie konieczności odwody stanowiła rezerwa 4 dodatkowych strażników.
W maju 1945 roku skład kadry więzienia stanowili: Henryk Grygo – naczelnik, Marcin Drozd – zastępca naczelnika, Andrzej Borowiec – kierownik działu administracyjnego, Tadeusz Kopp – kierownik działu gospodarczego, Józef Nowicki – kierownik działu pracy, Konstanty Nowosielski – lekarz, Antoni Jędrzejowski – sanitariusz, Jan Kurkowski – przodownik, starsi strażnicy: Mieczysław Chudzik i Józef Potocki oraz 18 strażników.
Od 1958 więzienie zostało zamienione na areszt śledczy.
Funkcjonowanie więzienia po zakończeniu wojny
Armia Czerwona wkroczyła do Sanoka w sierpniu 1944. Mimo tego na wzgórzu cmentarnym w dzielnicy Posada Niemcy utrzymywali się jeszcze ok. 7 tygodni.
Uczestniczący w walkach z Niemcami żołnierze Armii Krajowej byli najpierw rozbrajani oraz aresztowani przez NKWD, a następnie przez organa UB. Byli przetrzymywani m.in. w więzieniu w Sanoku.
Poniżej podano kilka przykładów.
Uczestniczący w walkach z Niemcami żołnierze Armii Krajowej byli najpierw rozbrajani oraz aresztowani przez NKWD, a następnie przez organa UB. Byli przetrzymywani m.in. w więzieniu w Sanoku.
Poniżej podano kilka przykładów.
- Ks. Florian Zając Ur. 17 XII 1906 r. w Kruhelu Małym. W latach 1939-1948 proboszcz parafii w Bączalu Dolnym. Przywódca duchowy działaczy niepodległościowych i żołnierzy związanych z SN i NOW w powiecie jasielskim. Członek powiatowego sztabu NOW. Aresztowany 21 VI 1948 r. Po brutalnym śledztwie w PUBP został umieszczony w więzieniu w Sanoku. Wyrokiem WSR w Rzeszowie na sesji wyjazdowej w Sanoku skazany na 10 lat więzienia. Przebywał w więzieniach we Wronkach i Rawiczu. Ciężko chory, objęty ustawą amnestyjną został zwolniony z więzienia 23 X 1953 r.
- Karol Żabiński „Edward” Ur. 7 I 1922 r. w Bączalu Górnym. Dowódca plutonu NOW-AK w czasie okupacji i oddziału antykomunistycznego w 1945 r. W 1947 r. ujawnił się w PUBP z działalności w AK. Aresztowany w czerwcu 1948 r. Po śledztwie w PUBP został umieszczony w więzieniu w Sanoku. Wyrokiem WSR na sesji wyjazdowej w Sanoku 21 IX 1948 r. został skazany na 6 lat więzienia. 6 X 1948 r. zbiegł ze szpitala. Od 1948 r. mieszkał w Czersku pod zmienionym nazwiskiem. Ponownie został aresztowany w 1961 r. Ostatecznie SN uchylił wyrok z 1948 r. choremu na gruźlicę K. Żabińskiemu. Zmarł w wieku 40 lat .
- Bronisław Smaś Ur. 24 III 1922 r. w Bączalu Górnym. Żołnierz plutonu NOW-AK w Skołyszynie. Współpracował z oddziałem K. Żabińskiego. Aresztowany 28 VI 1948 r. Po śledztwie w Jaśle został umieszczony w więzieniu w Sanoku. WSR na sesji wyjazdowej w Sanoku 21 IX 1948 r. uniewinnił go po uwzględnieniu ustawy amnestyjnej
- Stanisław Opiela Ur. 18 IX 1923 r. w Skołyszynie. Żołnierz plutonu NOW-AK w Skołyszynie i oddziału K. Żabińskiego. Aresztowany 21 V 1948 r. Po śledztwie w Jaśle został umieszczony w więzieniu w Sanoku. WSR na sesji wyjazdowej w Sanoku 21 IX 1948 r. skazał go na 7 lat więzienia. Wyszedł na wolność 17 III 1954 r.
- Jan Skrzyszowski Ur. 16 VIII 1920 r. w Bączalu Górnym. Żołnierz plutonu NOW-AK w Skołyszynie i oddziału K. Żabińskiego. Aresztowany 28 VI 1948 r. Po śledztwie w Jaśle został umieszczony w więzieniu w Sanoku. WSR na sesji wyjazdowej w Sanoku 21 IX 1948 r. skazał go na 5 lat więzienia. Zmarł 2 III 1950 r. w więzieniu we Wronkach na zapalenie opon mózgowych.
Piśmiennictwo
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Areszt_%C5%9Aledczy_Sanok
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomniki_i_obiekty_upami%C4%99tniaj%C4%85ce_w_Sanoku
- http://www.isanok.pl/aktualnosc/id16645,wbrew-nadziei-zachowuje-nadzieje-sanok-oddal-hold-cieplinskiemu
- http://dzieje.pl/aktualnosci/dr-zbigniew-k-wojcik-pplk-lukasz-cieplinski-nalezalby-do-elity-suwerennej
- http://www.tvp.info/35227585/zmarl-kazimierz-piechowski-byly-wiezien-auschwitz-i-zolnierz-ak