Home Army Żubr Battalion

Home Army III Bielany Region was one of four regions of II Żywiciel Żoliborz Area of the Home Army Warsaw District. During the Warsaw Uprising, its units were referred to as Żubr Battalion (Group)–after the codename of its commanding officer Maj. Władysław Nowakowski.

The assembly site designated for the battalion on 1 August was the area of single family houses at Żeromskiego Street in Marymont. Żubr units were to capture the Central Institute of Physical Education and the Wehrmacht camp Waldlager located in the Bielański Woods. A premature clash between German military police and soldiers of the Żniwiarz Group took away the element of surprise.  The attack on camp Waldlager carried out by 2nd Company of Lt Kwarciany was repulsed. Successive attacks were carried out by units of 2nd and 3rd companies from the direction of Marymoncka Street and Podleśna Street. The insurgents managed to seize 2 lorries with large quantities of weapons and ammunition. Insurgent forces suffered heavy losses already on the first day. Following Żywiciel’s order, the group left the battle area and marched off to Kampinos Forest.  During the retreat, almost all soldiers from the company of Lt J. Terczyński codename Starża got killed in a clash with units of the Hermann Göring Paratroop Panzer Division near Boernerowo. The other companies reached the forest relatively unscathed. 

On 2 August, Żubr Group returned to Marymont and joined the fight in the area of Zdobyczy Robotniczej Street.

On 20 and 21 August, Żubr soldiers took part in the attacks on the Gdański Railway Station. On 27 August a successful attack was carried out on the school building at Kolektorska Street and the Gas School at Gdańska Street. On 28 August, soldiers from Lt Kwarciany’s company carried out a successful attack on the oil mill at Kolektorska Street.

On 30 September, Lt Col Żywiciel received a radio message from the command of the 1st Polish Army regarding possible evacuation of the Żoliborz forces to the right bank of the River Vistula. Żubr units were tasked with covering the evacuation and launching an attack from Kępa Potocka on the Vistula Embankment. The promised evacuation was delayed by a few hours and Żubr units suffered heavy losses. The district of Żoliborz capitulated on the same day. 

In total Żubr Group lost 241 soldiers during the Warsaw Uprising.

Rejon III Bielany kryptonim "XXII-23" był jednym z czterech Rejonów Obwodu II Żoliborz „Żywiciel” Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej. Dowódcą był kpt. Marian Masternak "Zwoliński" (do 1943), następnie mjr Władysław Nowakowski "Serb", "Żubr". Oddziały Rejonu to:

• I Zgrupowanie – dowódca ppor. Stanisław Rudowicz "Brzoza" – zg. 1 sierpnia 1944; (plutony 211, 213, 214);
• II Zgrupowanie – dowódca ppor. rez. Jerzy Terczyński "Starża" (plutony 212, 237, 239);
• III Zgrupowanie – dowódca ppor. cz. woj. Jerzy Zdrodowski "Kwarciany" (plutony 247, 248, 249, 250);
• IV Zgrupowanie – dowódca por. Marian Redwan "Ojciec Marian" (plutony 255, 256);
• Zgrupowanie WSOP – dowódca sierż. Aleksander Nurowski "Łysy" (plutony 291, 292).

Dowództwo Rejonu 31 lipca 1944 r.

• Komendant Rejonu – mjr Władysław Nowakowski „Żubr”;
• Zastępca – kpt. Władysław Klęk „Romański”;
• I adiutant – ppor. Jan Olejniczak „Dąb”;
• II adiutant – ppor. Czesław Siudziński „Czech”;
• Kwatermistrz – por. Henryk Kokoszkiewicz „Kotwicz”;
• Szef kancelarii – pchor. NN „Adaś”;
• Oficer informacyjny – ppor. inż. Stefan Nowicki „Bolek”;
• Oficer broni – chor. Władysław Karliński „Hilary”;
• Oficer żywnościowy – st. sierż. Antoni Janicki „Rakowski”;
• Lekarz – por. lek. Mieczysław Czyżewski „Radwan”; zastępca – por. lek. Stanisław Malewski „Bolesta”;
• Oficer łączności – sierż. Kazimierz Zarzycki „Wariag”;
• WSOP – sierż. Kazimierz Nurowski „Łysy”;
• Pluton łączności – sierż. Kazimierz Zarzycki „Wariag”;
• Pluton saperów – por. Władysław Czerny „Olszyna”
• Pluton lotniskowy „01-1” (przydz. na „W”) – ppor. Konstanty Kiersnowski „Gedroyć”;

Podczas Powstania Warszawskiego oddziały Rejonu były zwane batalionem (zgrupowaniem) „Żubr” - od pseudonimu jego dowódcy.

Wykaz żołnierzy batalionu „Żubr”

Ur. 29 czerwca 1898 r. w majątku Podlesie, gm. Lelów w powiecie Włoszczowa guberni kieleckiej. Syn Jana i Stanisławy z Marcinkowskich.
Oficer służby stałej piechoty WP, oficer uzbrojenia -  por. ( starszeństwo z dn. 1.06.1921), kpt. (starszeństwo z dn.1.01.1935 r.), mjr  (starszeństwo z dn. 27 IX 1944).
Podczas I wojny światowej w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Od 1918 r. pełnił służbę w Wojsku Polskim jako m.in.: adiutant 56 Pułku Piechoty Wielkopolskiej i dowódca kompanii granicznej w VII Batalionie w 3 Brygadzie (Wileńszczyzna) Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP).  W latach trzydziestych oficer 30 pp Strzelców Kaniowskich stacjonujących w Cytadeli Warszawskiej.
Bezpośrednio przed wybuchem wojny instruktor kompanii i wykładowca Szkoły Uzbrojenia  w Warszawie. We wrześniu 1939 r. szef uzbrojenia 30 Poleskiej Dywizji Piechoty
Ranny, po kapitulacji Modlina 29 września 1939 r. dostaje się do niewoli z której ucieka. W 1941 r. wstąpił do NSZ, dowódca obwodu.  Przybrał konspiracyjne nazwisko Władysław Dziewulski, pod którym pracował w Zakładach Mechanicznych „Perun” przy ul. Grochowskiej.
Od 1942 r. w  ZWZ- AK, 7 lipca 1943 r. objął stanowisko dowódcy 3 Rejonu (Bielany)  w II Obwodzie AK  (Żoliborz). W Powstaniu Warszawskim dowódca zgrupowania  (batalionu) „Żubr". Ranny 03.09.1944 r. w „Olejarni”.
Po kapitulacji oddziałów żoliborskich, 30 IX dostał się do niewoli. Wywieziony do stalagu XI A Altengrabow, a następnie przeniesiony do  oflagu X B Sandbostel. Tam był  w grupie 29 oficerów oskarżonych o zamiar opanowania obozu siłą. Przekazany gestapo trafił do obozu koncentracyjnego w Neuengamme. Oficerowie z domniemanego spisku nie zostali rozstrzelani dzięki interwencji Prezesa Międzynarodowego Czerwonego Krzyża – hr.Bernardotte, który z przedstawicielami MCK wizytował obóz. Następnie więziony w Hamburgu, skąd przeniesiony do obozu koncentracyjnego w Russee – Ael Nordmark k. Kilonii i obozu w Lubece, z którego zostaje uwolniony przez wojska brytyjskie 2 maja 1945 r. Nr jeniecki 46320.
Po wyzwoleniu przebywał w Polskim Obozie Wojennym w Wentorf, nie zostal wcielony do PSZ na Zachodzie. Tam napisał  wspomnienia Historia działań 32 pp AK „Żubry”,  Wentorf 1947 r., których oryginał  znajduje się w Instytucie im. Gen. W. Sikorskiego w Londynie (Dział Polski Podziemnej), sygn. B.II/S/24.
Po wojnie na emigracji w Stanach Zjednoczonych w Chicago, gdzie pracował jako robotnik. Zmarł 22 października 1964 r. Pochowany na cmentarzu katolickim Saint Joseph Cemetery (św. Józefa) w River Grove, Cook Country, Illinois, 3100 North Thatcher Avenue.
Odznaczony m.in.: Orderem Wojennym Virtuti Militari V kl. (nr  12280, rozkaz  d-dcy 8 DP 30 września  1944) i Srebrnym Krzyżem Zasługi (brak dokładnej daty, ale w l. 1924-1927).
Żonaty z  Haliną z d. Kołomyjska, lekarką. Ojciec Waldemara (ur. 1.03.1933), łącznika w Powstaniu Warszawskim w III Obwodzie AK "Waligóra" (Wola), ps. Gacek.
Źródła:
http://www.zubry1944.pl/index.php/zubry-1944/wladyslawnowakowski
https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Nowakowski_%28%C5%BCo%C5%82nierz%29

Miejscem koncentracji zgrupowania w dniu 1 sierpnia były domy jednorodzinne przy ul. Żeromskiego na Marymoncie. Oddziały „Żubra” na godzinę „W” miały wyznaczone następujące cele do zdobycia:

• Centralny Instytut Wychowania Fizycznego – CIWF (dzisiejszy AWF przy ul. Marymonckiej)
• obóz Wehrmachtu „Waldlager” mieszczący się w Lasku Bielańskim wraz z tamtejszym klasztorem księży Marianów

Przedwczesny wybuch walk między żandarmami niemieckimi a żołnierzami zgrupowania „Żniwiarz” odebrało żoliborskim oddziałom, a tym samym żołnierzom „Żubra”, siłę jaką jest zaskoczenie przeciwnika.
W zaistniałych okolicznościach rozpoczęte już ok. 14.30 natarcie na Waldlager przez 2. kompanię por. „Kwarcianego” załamało się. Wskutek bardzo słabego uzbrojenia oddziałów powstańczych, podobnie działo się z właściwymi atakami o godz. 17.00. Zostały one przeprowadzone od strony ul. Marymonckiej oraz od ul. Podleśnej siłami kompanii 2. i 3. Kompania 1. w ogóle nie włączyła się do walki i po godz. „W” udała się z ul. Podleśnej na górny Marymont. W walce udało się zdobyć 2 ciężarówki ze znaczną ilością amunicji i broni na ulicy Schroegera. Oddziały atakujące na wyznaczone cele już pierwszego dnia poniosły dotkliwe straty.
Na rozkaz Żywiciela zgrupowanie opuściło rejon walk i skierowało się w rejon Puszczy Kampinoskiej.
W czasie marszu pod Boernerowem, koło Osiedla Łączności poległa (a częściowo została wymordowana) niemal cała kompania por. J. Terczyńskiego „Starży” w starciu ze stacjonującymi w Boernerowie oddziałami dywizji pancernej „Hermann Göring”. Poległo co najmniej 72 żołnierzy, dużą cześć z nich stanowili żołnierze i podoficerowie 30 pp Strzelców Kaniowskich, stacjonującego do wybuchu wojny w stołecznej cytadeli.
Pozostałe kompanie przeszły do lasu bez większych strat.
2 sierpnia zgrupowanie „Żubra” wróciło na Marymont i włączyło się tam do walk w rejonie ul. Zdobyczy Robotniczej (dzisiejsza ul. Żeromskiego) z oddziałami niemieckimi nacierającymi z Wawrzyszewa. Udało się odeprzeć atak. Oddziały „Żubra” wycofały się do puszczy, a na Marymont wróciły zaopatrzone w broń i amunicję zrzutową dopiero w połowie sierpnia zajmując pozycje w budynku Straży Pożarnej na rogu ul. Słowackiego i Potockiej.
W dniach 20 i 21 sierpnia część żołnierzy „Żubra” brała udział w natarciu na Dworzec Gdański celem połączenia Żoliborza ze Starówką.
W dniu 27 sierpnia przeprowadzono udane natarcie na silnie bronioną przez Niemców szkołę przy ul. Kolektorskiej oraz na Szkołę Gazową przy ul. Gdańskiej. Zdobyto broń i amunicję. 28 sierpnia część kompanii por. „Kwarcianego” przeprowadziła udany atak na olejarnię również przy ul. Kolektorskiej. Punkt ten był utrzymany do 14 września.
Następnie punktem obronnym stała się siedziba straży pożarnej na rogu ulic Potockiej i Słowackiego. Po zmasowanych atakach niemieckich, oddziały „Żubra” wraz z ludnością cywilną wycofały się z tej reduty dnia 30 września w godzinach porannych. Udali się do szpitala powstańczego przy ul. Krechowieckiej 6 i dalej, pod silnym ostrzałem nieprzyjaciela, przez pl. Lelewela do „Szklanego domu” (róg ul. Mickiewicza i Bohomolca).
Tego samego dnia „Żywiciel” otrzymał depeszę z dowództwa 1. Armii WP o możliwej ewakuacji oddziałów żoliborskich łodziami na prawy brzeg Wisły. Oddziały „Żubra” dostały rozkaz osłony ewakuacji z zajmowanych pozycji i dalej natarcia z Kępy Potockiej na Wał Wiślany. Już po rozpoczęciu natarcia obiecana ewakuacja została przesunięta o kilka godzin. Oddziały „Żubra” poniosły duże straty. Tego dnia wczesnym wieczorem dzielnica skapitulowała.
Straty zgrupowania „Żubr” w dniach 1 sierpnia – 30 września 1944 r. wyniosły 241 żołnierzy.

mjr Władysław Nowakowski ps. „Jeleń", „Serb”, „Żubr”

Fotografie żołnierzy batalionu


Pomnik Żołnierzy AK Obwód "Żywiciel", upamiętnia żołnierzy XXII Obwodu AK walczących w czasie Powstania Warszawskiego na Żoliborzu w zgrupowaniach „Żaglowiec”, „Żmija”, „Żbik”, „Żubr”, „Żyrafa”, „Żniwiarz”
Park im. Żołnierzy Żywiciela w Warszawie w Żoliborz, mieszczący się pomiędzy ulicami ks. Jerzego Popiełuszki, Adama Próchnika, Sarmatów i Harcerską.


29.07.2016 Uroczystości pod pomnikiem "ŻYWICIELA" na Żoliborzu


Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Królowej Polski, przy ul. Gdańskiej
Cztery tablice o tematyce Powstania Warszawskiego na zewnętrznych ścianach kościoła p.w. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej: Pamięci poległych 100 żołnierzy ze Zgrupowania AK ”Żaglowiec”, Pamięci poległych żołnierzy AK Zgrupowania ”Żubr”, Pamięci 105 poległych żołnierzy kompanii dywersyjnej ”Żniwiarz”, Ku czci poległych żołnierzy AK ze Zgrupowania ”Żmija”.
http://powstanie44.um.warszawa.pl/miejsca-pamieci/ul-gdanska-0


Tablica poświęcona pamięci poległych żołnierzy zgrupowania AK „Żubr”, umieszczona na ścianie kościoła pw. Matki Boskiej Królowej Polski przy ul. Gdańskiej
Napis na tablicy:
PAMIĘCI ŻOŁNIERZY 32 P.PP. ARMII KRAJOWEJ ZGRUPOWANIA „ŻUBR”
POLEGŁYCH W POWSTANIU WARSZAWSKIM
NA TERENIE ŻOLIBORZA MARYMONTU I BOERNEROWA
KOLEDZY SPOD ZNAKU ŻUBRA
https://pl.wikipedia.org/wiki/Zgrupowanie_%C5%BBubr#/media/File:AK_Zubr_Gdanska.jpg


Tablica upamiętniająca żołnierzy Zgrupowania „Żubr”, na murze kościoła w https://pl.wikipedia.org/wiki/Wiersze Wierszach


Tablica pamiątkowa, ul. Gdańska 2.
Napis na tablicy:
Z okien narożnika tego domu 14 września 1944r.dwaj żołnierze batalionu AK "Żubr" plut. pchor. Jan Ogulewicz, ps. "Boy" i kpr. pchor. Jerzy Harland ps. "Obwieś" powstrzymali oddzieły hitlerowskie nie pozwalając zająć osiedla przy ul. Gdańskiej 2. Ich odwaga i determinacja uratowała mieszkańców przed wymordowaniem. W uznaniu zasług bojowych, obaj odznaczeni zostali krzyżami Orderu Wojennego Virtuti Militari. Cześć ich pamięci!
http://www.sppw1944.org/index.html?/mapapowstania11/z_26.html

• https://pl.wikipedia.org/wiki/Zgrupowanie_%C5%BBubr
• http://www.zubry1944.pl/
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Starcie_pod_Boernerowem
• Wspomnienia Macieja Bernhardta z Powstania Warszawskiego>/a>
• Relacja Jerzego ZDRODOWSKIEGO, "Kwarcianego"