Area III Wola of the Home Army

Area III Wola of the Warsaw District of the Home Army covered a large terrain and was divided into three smaller regions: Babice-Boernerowo, Koło and Czyste. In 1944 this area was commanded by Maj. Jan Tarnowski codename “Lelek”. In July 1944 the Wola Area was approximately 2 500 people strong. Its main goal was to protect the City Center from the west. First, insurgents were to capture and hold, among other, the Warsaw West Railway Station, Fort Wola, Babice radio station, barracks in Boernerowo and fuel warehouses “Naftusia” on Wawrzyszewska Street. Next they were to build and man barricades protecting the main East-West arteries: Górczewska and Leszno as well as Wolska and Chłodna, while combat engineers were to blow up flyovers to paralyse German railway traffic.
The situation in Wola changed drastically in the last days before the uprising, when the German 1st Paratroop Panzer Division Hermann Göring reached Ulrychów and Szczęśliwice, where warehouses with insurgent weapons were located. This caused a shortage of weapons for approximately 1 500 insurgents. On 1 August, 1 000 poorly armed insurgents faced 3 500 well equipped and armed Germans. The enemy immediately seized the initiative and pushed insurgent units back to their defensive positions.
Soldiers of the 1. Region were unable to achieve their goals and on the night of 1/2 August so they retreated to Kampinoski Forest, from where they went to Żoliborz to join the ranks of “Żaglowiec” group. The offensive of units from the 2. Region against German barracks located in the school buildings on the corner of Ożarowska and Deotymy Streets also fell apart. Defeated, insurgents retreated beyond the railway line and started building barricades and digging tank traps. Weakened units of the 3. Region captured only a food factory “Woka” on Młynarska and then helped defending a key barricade on the corner of Wolska and Młynarska.
In the course of the next few days, German units tried to seize control of the main arteries through Wola in order to fight their way into the center of the city. On 4 August the outskirts of Wola were reached by German relief under the command of SS-Gruppenführer Heinz Reinefarth. On 5 August the German offensive started, which was accompanied by mass murder of civilians, preceded by rapes and plunder of houses. This day went down in history as the so-called black Saturday in Wola. The number of victims reached 20 000 people. Mass executions lasted for the next few days. No exact number of victims of the Wola massacre is known. It is estimated that between 40 000 and 50 000 of people were murdered.
Key barricades fell on Górczewska and Płocka Streets, Działdowska Street and on the corner of Młynarska and Wolska Streets. The losses of insurgent units reached 80 percent. After less than a week of extremely heavy fighting the units of III Area had to leave the district. “Radosław” group still fought in Wola until 6 August but on 11 August it was driven from the cemeteries and through “Gęsiówka” and Stawki Street retreated towards the Old Town. Thus the uprising in Wola ended.

Ostatnie dni przed powstaniem radykalnie zmieniły sytuację na Woli. Na Ulrychów dotarły oddziały Dywizji Spadochronowo-Pancernej „Hermann Göring” i zajęły kwatery, gdzie mieściły się magazyny broni 1. Rejonu, uniemożliwiając Powstańcom jej wydobycie. Magazyny 3. Rejonu na Szczęśliwcach również zostały utracone. Wszystko to sprawiło, że około 1 500 żołnierzy AK nie mogło 1 sierpnia przystąpić do walki. Wola została wprawdzie wzmocniona przesunięciem w rejon cmentarzy doborowych oddziałów Kedywu Komendy Głównej AK ppłk. Jana Mazurkiewicza „Radosława”. Wiązało się to z decyzją przeniesienia do fabryki Kamlera przy ul. Dzielnej 72 siedziby KG AK. Były one jednak przeznaczone do ochrony Komendy Głównej i miały działać niezależnie od dowództwa III Obwodu. ORDRE DE BATAILLE OBWODU III WOLA OKRĘGU WARSZAWA AK
(stan na 31 lipca 1944 r.)
Komendant – mjr „Waligóra” (Jan Tarnowski)
Pluton osłony 300 – ppor. „Pik” (Stefan Mrozowski)

• 1. Rejon – Babice-Boernerowo Komendant – por. „Ballo” (Stanisław Gabryszewski)
  • 1. kompania – por. „Stanisław” (Kazimierz Wierzbicki)
    pluton 306 – ppor. „Jaskólski” (Henryk Czerwiec)
    pluton 307 – ppor. „Jaskólski” (Henryk Czerwiec)
    pluton 308 – ppor. „Lot” (Edward Redel)
    pluton 308a – st. sierż. „Chemik” (Wacław Bernard)
  • 2. kompania – ppor. „Mat” (Kazimierz Młodnicki)
    pluton 302 – st. sierż. „Sulima” (Zdzisław Kubicki)
    pluton 303 – st. sierż. „Bosman” (Józef Nowak)
    pluton 304 – st. sierż. „Szczerbiec” (Bolesław Zadrożny)
  • kompania (detaszowana) „O” – por. „Olbromski” (Henryk Ziemnicki)
    pluton 301 – st. sierż. „Ul” (Ludwik Nowicki)
    pluton 305 – ppor. „Mir” (Michał Radkowski)
    pluton 316 – ppor. „Stobozowski” (Krystian Eyman)
• 2. Rejon – Koło
  Komendant – kpt. „Hal” (Wacław Stykowski)
  Batalion im. gen. Józefa Sowińskiego
  • 1. Zgrupowanie – chor. „Jaśmin” (Władysław Kulasek)
    pluton 318 – sierż. „Dąb” (Józef Biernacki)
    pluton 319 – sierż. „Orzech” (Eugeniusz Oleszkiewicz)
  • 2. Zgrupowanie – ppor. „Gromada” (Aleksander Połoński)
    pluton 320 – ?
    pluton 321 – st. sierż. „Kotarba” (Michał Pałka)
    pluton 322 – ?
    pluton 327 – ppor. „Gryf” (NN)
  • 3. Zgrupowanie – ppor. „Ostoja” (Romuald Podwysocki)
    pluton 325 – ppor. „Laos” (Franciszek Potocki)
    pluton 342 – ppor. „Błysk” (Stanisław Biernaciak)
  • 4. Zgrupowanie – ppor. „Prus” (Herman Głowacki)
    pluton 343 – chor. „Ciborski” (Piotr Golec)
    pluton 344 – sierż. „Dziuba” (Kazimierz Róziewicz)
    pluton 345 – ?
• 3. Rejon – Czyste
  Komendant – kpt. „Stefan” (Stanisław Stefaniak)
  • Zgrupowanie (III Batalion OW PPS) – kpt. „Waga” (Karol Kryński)
    pluton 317 – ppor. „Wosiek” (Jan Gutt)
    pluton 323 – st. ogniom. „Chart” (Jan Ostrowski)
    pluton 336 – st. sierż. „Szewc” (Tadeusz Rogowski)
    pluton 337 – sierż. „Radomiak” (Wiktor Łuniewski)
  • Zgrupowanie (kompania) – por. „Szczerba” (Jan Stankiewicz)
    pluton ? – ppor. „Komar” (Marian Kowalów)
    pluton ? – ?
  • Zgrupowanie (kompania) – por. „As” (Stanisław Billewicz)
    pluton 314 – kpr. pchor. „Wilk” (Jerzy Zalewski)
    pluton 315 – kpr. pchor. „Dzidek” (Kazimierz Derkacz)
  • Pluton 334 – ppor. „Korab” (Antoni Piątkowski)
  • Pluton 335 – ppor. „Kiejster” (Jerzy Rybka)
    W składzie 3. Rejonu jako największego w Obwodzie było w sumie 22 plutonów, o pozostałych brak danych.
  • W skład Obwodu III wchodziły jeszcze plutony, o których brak danych co do przydziału w Rejonach:
    Pluton 309 – st. sierż. „Sęp” (Jan Wysocki)
    Pluton 310 – st. sierż. „Róg” (Wincenty Regulski)
    Pluton 339 – ?

1 sierpnia do walki przystąpiło jedynie około 1 000 słabo uzbrojonych żołnierzy, w większości z 2. Rejonu. Przewaga wroga była miażdżąca – oddziały niemieckie liczyły około 3 500 doskonale uzbrojonych żołnierzy. Nieprzyjaciel niemal natychmiast przejął inicjatywę, spychając oddziały powstańcze na pozycje obronne. Powstańcom nie udało się opanować strategicznych obiektów ani zabezpieczyć głównej arterii przelotowej Wolska-Chłodna. Już w nocy z 1 na 2 sierpnia żołnierze 1. Rejonu wycofali się do Puszczy Kampinoskiej, skąd przeszli na Żoliborz i tam walczyli w szeregach Zgrupowania „Żaglowiec”. Szturm oddziałów 2. Rejonu na koszary niemieckie w budynkach szkolnych przy ul. Ożarowskiej róg Deotymy zakończył się niepowodzeniem. Godzina walki na Kole kosztowała zgrupowanie 30% zabitych i co najmniej drugie tyle rannych i wziętych do niewoli – relacjonował po wojnie dowódca 2. Rejonu kpt. Wacław Stykowski „Hal”. Wobec przewagi nieprzyjaciela kpt. „Hal” wydał rozkaz wycofania się poza linię kolei obwodowej i przystąpienia do budowy barykad oraz kopania rowów przeciwczołgowych. Nielicznie zgromadzone oddziały 3. Rejonu nawet nie przystąpiły do wykonania powierzonych im zadań. Obsadziwszy fabrykę marmolady „Woka” przy ul. Młynarskiej, brały udział w obronie kluczowej barykady na rogu ulic Wolskiej i Młynarskiej. W ciągu następnych dni oddziały niemieckie dążyły do opanowania głównych arterii przelotowych przez Wolę, w celu przebicia się do centrum miasta – Ogrodu Saskiego i dalej do Mostu Kierbedzia (obecnie Most Śląsko-Dąbrowski). 4 sierpnia na przedmieścia Woli napłynęły siły odsieczy niemieckiej pod dowództwem Gruppenführera SS Heinza Reinefartha. W skład Grupy Bojowej Reinefartha, oprócz jednostek niemieckich, wśród których znaleźli się kryminaliści z brygady Standartenführera SS Oskara Dirlewangera, wchodziły jednostki kolaboranckie złożone z Rosjan, Ukraińców, Azerów i Turkmenów. Tego dnia Niemcy po raz pierwszy wprowadzili do walki lotnictwo. 5 sierpnia ruszyło niemieckie natarcie, któremu towarzyszyły masowe mordy na ludności Woli, poprzedzone gwałtami i plądrowaniem jej domów. Padły kluczowe barykady przy ul. Górczewskiej i Płockiej, Działdowskiej oraz przy Młynarskiej róg Wolskiej. Sytuacja na Woli stała się tragiczna – straty oddziałów wolskich wynosiły około 80 proc. zabitych i rannych. Po niespełna tygodniu krwawych walk oddziały Obwodu zostały zmuszone do wycofania się z Woli. Na rozkaz dowództwa żołnierze, którzy nie posiadali broni zostali zdemobilizowani. Część oddziałów przeszła na Stare Miasto, gdzie walczyli m.in. w szeregach Zgrupowania „Leśnik”. Pozostali dotarli do Śródmieścia Północ i po wzmocnieniu przez ochotników zostali zorganizowani w Batalion „Sowińskiego”, broniący do końca powstania rejonu ulic Grzybowskiej, Ciepłej, Ceglanej i Waliców. Po 6 sierpnia na Woli walczyło jeszcze Zgrupowanie „Radosław”, które 11 sierpnia zostało wyparte z rejonu cmentarzy i przez „Gęsiówkę” oraz Stawki wycofało się w kierunku Starego Miasta. Powstanie na Woli dobiegło końca.

Z chwilą zepchnięcia oddziałów powstańczych nieprzyjaciel przystąpił do pacyfikacji dzielnicy. „Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy” – brzmiał rozkaz Hitlera i Reichsführera SS Heinricha Himmlera. Rozkaz ten od pierwszych dni Powstania był nader skrupulatnie realizowany. Do największych zbrodni doszło 5 sierpnia 1944 r. – dzień ten przeszedł do historii jako tzw. czarna sobota na Woli. Tego dnia liczba ofiar sięgnęła 20 000 osób. Ludobójstwo cywilnych mieszkańców dzielnicy trwało kilka następnych dni.
Żołdacy Reinefartha wywlekali z domów ludzi i rozstrzeliwali. Do mieszkań i piwnic wrzucali granaty, które następnie podpalali. Prawie nie było domu, w którym nie popełniono by zbrodni. Pozostałych mieszkańców spędzali na place, skwery, dziedzińce kamienic i rozstrzeliwali. Masowe egzekucje miały miejsce m.in. przy parku Sowińskiego, na terenie zajezdni tramwajowej przy Młynarskiej, w fabrykach Franaszka i „Ursus” przy ul. Wolskiej, na cmentarzu prawosławnym oraz przy kościołach św. Wawrzyńca i św. Stanisława. Tylko na terenie fabryki „Ursus” Niemcy rozstrzelali blisko 7 000 osób. Najwięcej jednak ludzi zginęło w rejonie ulic Górczewskiej, Zagłoby i Moczydła. W przeciągu kilku dni rozstrzelano tam łącznie 12 000 mieszkańców Woli.
Nie można określić dokładnej liczby ofiar rzezi Woli. Szacuje się, że wymordowano od 40 do 50 000 mężczyzn, kobiet i dzieci. Świadectwem tych zbrodni są liczne tablice na Woli upamiętniające miejsca masowych egzekucji. Po wojnie prochy spalonych ofiar na ulicach, skwerach i podwórkach Woli zostały pochowane w parku przy ul. Wolskiej, który stał się Cmentarzem Powstańców Warszawy.

• Ppłk Jan Tarnowski „Waligóra”
  Urodził się 2 marca 1904 r. w majątku Barcikowo. Od 1918 r. był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Walczył w powstaniu wielkopolskim i w wojnie polsko-bolszewickiej. We wrześniu 1939 r. dowodził szwadronem 13. pułku ułanów Wileńskiej Brygady Kawalerii. W konspiracji od jesieni 1939 r. w SZP-ZWZ-AK. Początkowo był komendantem 2 Rejonu w Obwodzie Wola, a od kwietnia 1943 r. – komendantem III Obwodu Wola Okręgu Warszawa AK. W Powstaniu Warszawskim ciężko ranny 8 sierpnia na ul. Okopowej, został ewakuowany na Starówkę, a potem kanałami do Śródmieścia. 29 września 1944 r. otrzymał awans na podpułkownika. Po powstaniu trafił do niemieckiej niewoli. W marcu 1945 r. wrócił do kraju. Zmarł 29 marca 1947 r. w Katowicach. Za udział w powstaniu odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych.
• Por. Stanisław Gabryszewski „Ballo”.
  Urodził się 14 kwietnia 1905 r. w Adolfinie. We wrześniu 1939 r. walczył w 39. Dywizji Piechoty Armii Lublin. W konspiracji był komendantem 1. Rejonu (Babice-Boernerowo) Obwodu III Wola Okręgu Warszawa AK. Wobec niemożności pobrania broni zmagazynowanej w ogrodach Ulrichów, w których zakwaterował się niemiecki oddział pancerny, w nocy z 1 na 2 sierpnia 1944 r. zdecydował się wycofać podległe mu oddziały do Kampinosu. Po wojnie był twórcą i wieloletnim kierownikiem Warszawskiego Klubu Wodniaków PTTK. Zmarł 19 grudnia 1986 r. w Warszawie. Odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi.
• Kpt. Wacław Stykowski „Hal”
  Urodził się 1 listopada 1912 r. w Pabierowicach pow. Grójec. Przed wojną ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty przy 29. Dywizji Piechoty w Grodnie. We wrześniu 1939 r. brał czynny udział w walkach w rejonie Warszawy i w samej stolicy. Od października 1939 r. organizował w Warszawie organizację konspiracyjną Związek Czynu Zbrojnego i był jej komendantem. We wrześniu 1940 r. grupa ta weszła w skład Polskiej Organizacji Zbrojnej, a następnie ZWZ-AK. Początkowo był komendantem 4. Rejonu (Powązki), a następnie 2. Rejonu (Koło) III Obwodu Wola. Od marca do lipca 1944 r. pełnił funkcję zastępcy kwatermistrza w Sztabie Komendy Okręgu Warszawa AK. W Powstaniu Warszawskim dowodził 2. Rejonem III Obwodu AK Wola. Po ciężkich walkach na Woli w nocy z 5 na 6 sierpnia przeszedł z żołnierzami do Śródmieścia, gdzie był organizatorem Batalionu im. gen. Józefa Sowińskiego. Dowodził obroną pododcinka północnego (wzdłuż południowej strony ul. Grzybowskiej, od Wroniej do pl. Grzybowskiego), wchodzącego w skład tzw. twardego frontu, utrzymanego do końca powstania. Po upadku powstaniu trafił do niewoli niemieckiej. We wrześniu 1945 r. wrócił do kraju. W 1949 r. został aresztowany przez UB. Przebywał ponad rok w areszcie śledczym bez aktu oskarżenia. Zwolniony z aresztu w czerwcu 1950 r. Zmarł 18 października 1981 r. w Warszawie. Odznaczony m.in. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i trzykrotnie Krzyżem Walecznych.
  http://armiakrajowa.org.pl/pdf/hal.pdf
• Mjr Stanisław Stefaniak „Stefan”
  Urodził się 16 kwietnia 1900 w Żbikowie. Od 1936 r. był komendantem Przysposobienia Wojskowego i Fizycznego na powiat łęczycki. Brał udział w kampanii wrześniowej. W konspiracji od marca 1940 r. w ZWZ-AK. Był komendantem 3 Rejonu (Czyste) Obwodu III Wola Okręgu Warszawa AK. W Powstaniu Warszawskim początkowo walczył na Woli, a po wycofaniu się na Starówkę dowodził 3. kompanią „Wolską” w Zgrupowaniu „Leśnik”. Brał udział w walkach m.in. o utrzymanie Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych. Po ewakuacji do Śródmieścia stanął na czele Batalionu „Stefan” sformowanego dla wzmocnienia obrony ul. Książęcej. Po powstaniu zbiegł z transportu jeńców w drodze do Ożarowa. Zmarł 16 października 1986 r. w Nowej Soli. Za udział w powstaniu odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych.

Sierpień 1944 r. Panorama Woli z wieży kościoła św. Stanisława parafii św. Wojciecha przy ul. Wolskiej 76. Ujęcie w kierunku południowo-wschodnim. Autor nieznany, MPW


Pierwsze dni sierpnia 1944 r. Barykada na ul. Leszno przy pl. Kercelego. Widok w kierunku zachodnim. Fot. Stefan Bałuk „Kubuś”, MPW


Początek sierpnia 1944 r. Barykada na ul. Okopowej róg Żytniej. Widok w kierunku północnym. Fot. Stefan Bałuk „Kubuś”, MPW


Pomnik z umocowaną tabliczką z QR kodem

1. Bartelski Lesław M., Walki powstańcze na Woli (1-5 VIII 1944 r.) [w:] Dzieje Woli, kom. red. Józef Kazimierski et al., Warszawa 1974, s. 385-407.
2. Mórawski Karol, Oktabiński Krzysztof, Świerczek Lidia, Wola. Warszawskie Termopile 1944, Warszawa 2000.
3. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Powstanie Warszawskie 1 VIII - 2 X 1944, oprac. Maja Motyl, Stanisław Rutkowski, Warszawa 1994.